Тіл білімі институтында Лексикология бөлімі 1981 жылы ашылды. Бөлімнің алғашқы меңгерушісі академик Әбдуәли Қайдар болды. Бөлімнің бастапқы құрамында Тоқтасын Өмірзақов, Есенхан Қосбасаров, Ғалия Тұрабаева, Гүлнар Әжібекова, Әлия Сапарбекова, Көбей Хұсайын, Ғарифолла Әнес, Жамал Манкеева, Сейдін Бизақов, Рүстем Шойбеков болды. Сол кездегі бөлімнің негізгі бағыты қазақтың көне сөздерінің этимологиясын анықтауға, этномәдени атаулардың мағынасын ашуға негізделді. Сонымен қатар бесжылдық жоспар бойынша бөлімнің стратегиялық бағыты қазақ тілінің тарихи лексикологиясын зерттеуді көздеді.

Бөлімнің ғылыми нәтижелері 1988 жылы «Тарихи лексикология» жинағында жарияланды. 1988-1995 жылдар аралығында «Түркі тілдеріне ортақ фразеологиялық қор» атты бесжылдық ғылыми-зерттеу жоспары аясында бөлім қызметкерлерінің мақалалары жарияланды. Т. Өмірзақов киіз үй және мал шаруашылығына қатысты атауларды жинап, мағынасын ашуға үлес қосса, Е.Қосбасаров аңшылық, саятшылыққа қатысты атауларды зерттеумен айналысты. Бөлім жұмысының аясында жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде Г.Әжібекова академик Ә.Қайдардың жетекшілігімен «Қазіргі қазақ тіліндегі лексикалық плеоназмдар» деген тақырыпта, Ғ.Тұрабаева «Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке» тақырыбында кандидаттық диссертацияларын қорғады. 1991 ж. жарық көрген Р.Шойбековтің «Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі» де бөлім жұмысының маңызды еңбегі болды. Ғарифолла Әнестің «Мәтін кеңістігі: семантикалық және этимологиялық аспекті» тақырыпта қорғалған докторлық диссертацияның ғылыми бастамасы Лексикология бөліміне қатысты.

1995-2008 жж. Лексикология бөлімін Көбей Шахметұлы Хұсайын басқарды. Бұл кезеңде бөлімнің құрамына белгілі ғалымдар М.М. Копыленко, тәжірибесі мол С.Бизақов, А. Иманбаев және жас мамандар Б. Сағын, Қ. Айдарбек, Қ. Ғабитханұлы, А. Әмірбекова, А. Хабиева, Г.Сабирова қосылды. Бұл жылдары бөлімнің басты бағыты сөз мағыналарын құрылымдық лингвистикадан тыс антропоөзектік бағытта зерттеуге ұласты. «Қазақ тіліндегі лингвомәдениеттанымдық концептілер және әртүрлі тілдерде салыстырылуы» (2003-2005); «Қазақ тілі лексикасының лингвоелтанымдық аспектілері» (2006-2008) атты ғылыми-зерттеу жобалары бойынша жұмыс жасалды. Лексиканың номинативтік және этимологиялық қырларының тарихи қалыптасуына қатысты дыбыс-бейнелеуіш сөздерді профессор К.Ш. Хұсайынның «Звукоизобразительность в казахском языке» (1988); «Дыбысбейнелеуіш теориясының негіздері» (2009) атты еңбектері функционалдық, тарихи, салыстырмалы тұрғыдан қарастырылды.

Соның нәтижесінде лексикалық бірліктердің дыбысбейнелеуіштік тегі анықталып, қазіргі қазақ тілінің лексикасының дыбыстық, морфологиялық және семантикалық ерекшеліктеріне дыбысбейнелеуіштік құбылыстың тигізер әсері айқындалды. Осы мақсатта ғалым алғаш рет қазақ тілі лексикасының негізінде бір және екі буынды түбір-негіздер деңгейінде дыбыстың түркітанудағы бейнелеуіштік мәселесін зерттеді. Жалпы тіл заңдылығына сәйкес өзгеріп, әлденеше қырынан көріне алатын лексиканың оралымдық, икемділік мүмкіндігін көрсететін ерекшелігі – бөлім қызметкері, профессор С. Бизақовтың еңбектерінде (Қазақ тіліндегі сөз варианттары: докт.дисс. (2002)) жан-жақты қарастырылған жарыспалылық (варианттылық) құбылысы. Ғалым лексикалық, варианттарды тілді байыту, жетілдірудің құралы ретінде дәйектеп көрсетті.

Профессор Ж.А. Манкееваның «Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері» (2008) атты монографиясында тарихи-рухани көздерден жинақталған мәдени атаулар тіл мен таным сабақтастығында кешенді сипатта қарастырылған этнолексика – тарихи лексикологияның сенімді дерегі. Қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетін бейнелейтін тілдік деректердің ұлтты тұтастырушы қызметі когнитивтік лингвистиканың антропоцентристік бағыты тұрғысынан сипатталды. Қазақ тіл білімінде осы үрдістің жалғасып, өріс алуын «тіл – ұлтты рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, материалдық өндіріс пен тұрмыс күйін ұлттың рухани дүниесімен сабақтас сипаттайтын этнотаңбалар жүйесінің өзекті арқауы» деген қағидамен сабақтастырды. Соңғы жылдарда қазақ лексикасын когнитивтік лингвистика аясында лингвомәдениеттанымдық, лингвоелтанымдық аспектісінде зерттеу өрісі кеңейді.

Лексикология бөлімінің «Қазақ мәдени кеңістігінің этномаркерлік лексикасы» (2009-2011) атты ғылыми жобасында қарастырылған кешенді бағыттағы зерттеулердің нәтижесінде қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын, оның ішінде жалпыхалыққа әлі танылмай отырған көне мәдени атаулар мен ескілік сөздерді, таныс емес, ұмыт қалған ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, наным-сенімдер мен ұлттық пайымдауларды, таным-түсініктерді көркем әдебиеттерден, ауыз әдебиеті нұсқаларынан, публицистикалық еңбектерден жинақтап, ұлттық лингвомәдени қорды толықтыру негізінде жалпы қазақ мәдени кеңістігіндегі этномаркерленген лексикалық сөздік қорды анықтауға мүмкіндік туды. Бұл – қазіргі қазақ қоғамының жаңа рухани-әлеуметтік жаңғыру, өзгеру деңгейіне сәйкес ұлттық мүдде сұранысы мен талабын қанағаттандыратын өзекті мәселе. Бұл бағыттың адамтанымдық сипаты қазақ тіл білімінде де кейінгі кезеңде өріс алып келе жатқан мәтін лингвистикасы, «тілдік тұлға» теориясы, дискурстық талдау негізінде лексикология бөлімінде орындалған диссертациялардың зерттеу арқауы арқылы нақты көрініс тапты: Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. 1995; Әмірбекова А. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшелігі (М. Мақатаев поэзиясы бойынша): канд.дисс, 2006.; Хабиева А. Тарихи лексиканың мазмұндық құрылымындағы коннотаттық компоненттер (Махамбет шығармашылығы негізінде): канд.дисс. 2007. Бөлімді 2008-2018 жж. профессор Ж.А. Манкеева басқарды.

Осы жылдарда «Қазақ мәдени кеңістігінің этномаркерлік лексикасы» (2009-2011); «Ұлттық идея – Қазақстанның дамуының негізі» қолданбалы зерттеу бағдарламасы аясында «Қазақ тілінің ұлтты рухани тұтастырушылық қызметі» (2007-2009) атты ғылыми-зерттеу жобасы аясында зерттеу жүргізілді. 2012-2014 жылға арналған гранттық ғылыми-зерттеу жобасына «Қазақтың саяси-дипломатиялық тілінің когнитивтік аспектісі» (жоба жетекшісі – А.Әмірбекова) және 2014-2016 жж. «Қазақ поэзиясы тіліндегі мәдени коннотация» (жоба жетекшісі – А.Хабиева) тақырыбындағы зерттеу жобасы бойынша зерттеу жүргізілді. 2018 жылдан бастап бүгінге дейін Лексикология бөлімін Айгүл Әмірбекова басқарып келеді. 2018-2020 жж. Институттың бағдарлы-нысаналы қаржыландыру жобасы аясында «Қазақ тілінің тіркесімдер сөздігі» құрастырылды. Бүгінгі таңда Лексикология бөлімінде профессор Жамал Манкеева, Сейдін Бизақов, ғылым кандидаттары Қайрат Ғабитханұлы, Айгүл Әмірбекова, Алмагүл Хабиева, жас ғалымдар Мөлдір Әбдірахман, Гүлнар Талғатқызы қызмет атқарып келеді.

Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің қазіргі таңдағы ғылыми үрдіске сай зерттеу бағытының мақсаты – халқымыздың рухани өрісімен сабақтас болмысының ұлттық мазмұнын тіл арқылы, оның тілдік бейнесі- сөздік байлығы (лексикасы) арқылы анықтау. Осы мақсатқа орай төмендегі міндеттер лексикология бөлімі орындаған зерттеулерде өз шешімін тапты:
– өткен дәуірлерден елес беретін көне тамырлы ұлттық мазмұнды алуан түрлі атаулар мен ұғымдарды эпостық жырлардан, ақын-жыраулар шығармаларынан, фразеологиялық тіркестер мен диалектілік және кәсіби лексика құрамынан барынша жиып көрсету;
– көркем мәтін жүйесіндегі тарихи-ақпараттық деректерді, паремиологиялық, прецеденттік, мифологиялық және т.б. рухани көздердегі архетиптік және этнолексикалық бірліктерді талдау;
– құрылымдық лингвистика шеңберінде этнолексика түрінде сақталған ұшан-теңіз байлық жеке тілдік фактіге байланысты емес, белгілі бір қарым мен байланыстардағы мағыналық-тақырыптық топтардың негізінде құралған лексика-семантикалық жүйеде жіктелсе, ал антрополингвистикалық парадигмада тіл-қоғам, тіл-ұлт, тіл-мәдениет және т.б. контекстеріндегі әлеуметтік-мәдени, рухани-танымдық біртұтастықта қарастырылу;
– эпостық кезеңдегі немесе ақын-жыраулар өмір сүрген дәуірдегі немесе фразеологиялық тіркестер мен диалектілік ия кәсіби лексика құрамындағы лексикалық бірліктің қолданылу өрісіне байланысты семантикасы өзгерген сөздерге функционалды-семантикалық талдау жасау;
– көнерген этнолексикаға тарихи-лингвистикалық, терең этнолингвистикалық реконструкция жасау;
– түркі тілдері жүйесіндегі қазақ тілі лексикасының орнын айқындау, этногенездік тарихи көздері мен тарихи қабаттарын барлау, тіларалық салыстыру;
– қазақ тілі лексикасы қолданысының тіл және мәдениет тұтастығына сай қалыптасқан лингвомәдениеттанымдық концептілерін әртүрлі тілдердегі баламаларымен салыстыру;
– тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазақ тілінің ұлттық және мемлекеттік тіл ретіндегі қазақ тілі лексикасының мәдениаралық коммуникациядағы лингвоелтанымдық қызметін анықтау; – тіл және мәдениет тұтастығы шеңберінде қазақ тіліндегі мәдени лексиканың этнотаңбалық жүйесін дәлелдеу;
– қазақ тілі лексикасын лингвокогнитивтік, прагматикалық және т.б. аспектілерге негізделген антрополингвистикалық зерттеулер нәтижесінде қазақ тілінің ұлтты рухани тұтастырушылық қызметін дәйектеу және т.б.

Лексикология бөлімінің ұзақмерзімді стратегиясы екі ғылыми бағытта қызмет ететін болады: Біріншіден, әлемдік тіл білімінің даму бағытына сәйкес құрылымдық лингвистика бойынша семасиология, лексикография, паремиология, фразеология, т.б. тіл салалары аясында зерттеу жүргізеді. Қазақ тілінің сөздік құрамындағы көпмағыналы сөздердің қорын, неологизмдер қорын, антонимдер мен синонимдер қорын, омонимдер қорын, паремиологиялық қорды, бейнелі сөздер қорын, метафоралар мен теңеу сөздер қорын жинақтап, сөздікке тіркеп, жаңғыртып отыруды мақсат етеді. Сонымен қатар қазақ тілінің фразеологиялық корпусын жаңалауды міндеттейді. Көркем шығармалар мен бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жаңарып отыратын тілдің неологиялық динамикасын зерттейді. Қолданысқа енген жаңа сөздер мен қолданыстан шыққан көне, тарихи сөздердің жұмсалымдық деңгейіндегі тарылу, кеңею үдерістерін бақылайды.

Лексикология бөлімі: – лексикология және семасиология ғылымының теориялық негізін жасайды; – метафоралар сөздігін; – бейнелі сөздер сөздігін; – тұрақты теңеулер сөздігін; – тіркесімдер сөздігін; – біріккен сөздер сөздігін; – қос сөздер сөздігін; – перифраздар сөздігін; – фразеологиялық сөздікті; – афоризмдер сөздігін; – антонимдер сөздігін; – омонимдер сөздігін; – синонимдер сөздігін; – жарыспалы сөздер сөздігін құрастыруды көздейді. Екіншіден, антропоцентристік парадигма аясында «тіл және мәдениет», «тіл және таным», «тіл және психика», «тіл және прагматика» тоғысында туындайтын экстралингвистикалық зерттеулердің ғылыми бағытын, зерттеу тәсілдерін нақтылайтын теориялық негіздемелерді қарастырады. Лингвомәдениеттану саласы бойынша тіл арқылы мәдени кодты тану тәсілдерін ұсынады. Когнитивтік лингвистика саласы бойынша тіл астарындағы ұғым мен мағынаның мазмұнын ашу әдістерін ұсынады. Психолингвистика саласы бойынша эмоционалды-экспрессивті тіл бірліктерінің, тілдік жүйеде көрініс табатын ассоциациялық өрістің, бейвербалды қолданыстың лингвосемиотикалық қызметін айқындау жолын ұсынады. Прагмалингвистика саласы бойынша «тіл – дискурс – мәтін» жүйесі аясында жазба тілді қабылдау және оны ауызша жеткізудің ғылыми теориялық жүйесін зерттеудің бағытын ұсынады. Лексикология бөлімі антропоцентристік парадигма аясында: – лингвомәдениеттаным сөздігін; – ассоциациялық сөздікті; – ұлттық концептілер сөздігін; – стереотиптер сөздігін; – символдар сөздігін құрастыруды мақсат етеді.

Негізгі жарияланымдар
1. Хусаин К. Радлов и казахский язык. – Алма-ата: Наука, 1981. – 172 с.
2. Хусаин К. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1988. – 228 c.
3. Хұсайын К. Қазақ тіліндегі дыбысбейнелеуіштік сөздер номинациясы. – Алматы, 1988.
4. Хұсайын К. Дыбысбейнелеуіштік теориясының негіздері. – Алматы, 2009.
5. Хусаин К. Казахско-английский словарь-справочник для широкого круга читателей (составитель). – Алматы: Арыс, 2010. – 220 с.
6. Хұсайын К. Дыбыс – звук, Мағына – значение, Сөз – слово. – Алматы: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2016. – 648 б.
7. Манкеева Ж. Реконструкция первичных корней глагольных основ казахского языка. – Алма-Ата: Ғылым, 1991.
8. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997.
9. Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2008.
10. Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту орталығы, 2010.
11. Манкеева Ж. Қазақ филологиясы: егіз негіз (ғылыми мақалалар жинағы). – Алматы: Арыс, 2010.
12. Манкеева Ж. Қазақ тіл білімінің мәселелері // Қазақ тіл білімінің антологиясы. – Ал - маты, 2014. – 640 б.
13. Манкеева Ж. Есенғали Раушановтың бейнелі сөздер сөздігі. – Алматы: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2017. – 97 б.
14. Манкеева Ж. Қазақ сөзінің синергиясы. – Алматы, 2021. – 271 б.
15. Бизақов С. Тілдік норма және варианттылық. – Алматы, 1997.
16. Бизақов С. Түркі әлемі. – Алматы, 1998.
17. Бизақов С. Сөздің жарыспа тұлғалары. – Алматы, 1999.
18. Бизақов С. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис (авторлар бірлестігі). – Астана, 2002.
19. Бизақов С. Синонимдер сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007. – 640 б.
20. Бизақов С. Көңіл-күй лебіздері. – Алматы, 2007.
21. Бизақов С. Сөз нұсқалары және балама атаулар. – Алматы, 2008.
22. Бизақов С. Қазақ тілі қандай тіл? – Алматы, 2010.
23. Бизаков С. Учебник трудности казахского языка. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2012. – 514 с.
24. Бизақов С. Қазақ тілін көркейтудің оңтайлы тәсілдері. – Алматы, 2018. – 295 б.
25. Әмірбекова А. Қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттар, 2011.
26. Әмірбекова А. Функционалды грамматика (2016 ж.) (авторлық бірлестікте)
27. Әмірбекова А. Лингвофилософия, 2019.
28. Әмірбекова А. Латыннегізді әліпби: емле және алғашқы оқулықтар, 2019.
29. Әмірбекова А. М . Мақатаевтың бейнелі сөздер сөздігі, 2013.
30. Әмірбекова А. Қазақша-орысша, орысша-қазақша салалық терминдер сөздігі (медицина терминдері), 2014 (авторлық бірлестікте).
31. Әмірбекова А. Қазақша-орысша, орысша-қазақша салалық терминдер сөздігі (тоқыма өнеркәсібі терминдері), 2014 (авторлық бірлестікте).
32. Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. Монография. – Алматы: Арыс баспасы, 2006. – 167 б., 10,5 баспа табақ.
33. Ғабитханұлы Қ. Қазақ тілі. Оқу құралы (Қазақ және қытай тілдерінде). – Алматы, Қазақ мемелекеттік қыздар педагогикалық институтының баспасы, 2003, 15.31 баспа табақ.
34. Ғабитханұлы Қ. Қытай тілі (оқулық, аударма) 1-кітап, 1-бөлім. – ҚХР, Үрімжі: Шынжаң халық баспасы, 2005.
35. Ғабитханұлы Қ. Қытай тілі (оқулық, аударма) 1-кітап, 2-бөлім. – ҚХР, Үрімжі: Шынжаң халық баспасы, 2005.
36. Ғабитханұлы Қ. Қазақ тілі. – Алматы, «Арда» баспасы, 2006., 19.17 баспа табақ.
37. Ғабитханұлы Қ. Шәкірт пен ұстаз (Құрастырушылардың бірі). – Алматы: «Арыс» баспасы, 2005.
38. Ғабитханұлы Қ. Жаңа жібек жолы қытай тілі оқу құралы (Қазақ және орыс тілдерінде. Топтық еңбек). – ҚХР,Үрімжі: Шынжаң оқу-ағарту баспасы, 2007.
39. Ғабитханұлы Қ. Жаңа жібек жолы қытай тілі оқу құралы (Қырғыз және орыс тілдерінде. Топтық еңбек). – ҚХР, Үрімжі: Шынжаң оқу-ағарту баспасы, 2007.
40. Ғабитханұлы Қ. Жаңа жібек жолы қытай тілі оқу құралы ( Өзбек және орыс тілінде). – ҚХР, Үрімжі: Шынжаң оқу-ағарту баспасы, 2008.
41. Ғабитханұлы Қ. Жаңа жібек жолы қытай тілі оқу құралы ( Тәжік және орыс тілін - дерінде. Топтық еңбек). – ҚХР,Үрімжі: Шынжаң оқу-ағарту баспасы, 2009 .
42. Ғабитханұлы Қ. Қытайша-қазақша-орысша лингвистикалық терминдер сөздігі. – ҚХР, Үрімжі: Шынжаң оқу-ағарту баспасы, 2009 .
43. Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. Монография. – ҚХР: Пекин ұлттар баспасы, 2011. 10, 5 баспа табақ.
44. Ғабитханұлы Қ. Қытайша-орысша-қазақша тілашар. Шынжаң жас-өренде баспасы, – ҚХР, Үрімжі, 2011. – 11 б., 345 б.
45. Ғабитханұлы Қ. Қазақ тілі (қазақ және қытай тілдерінде). – Алматы: «Абзал-АЙ» баспасы, 2016. 16 баспа табақ.
46. Ғабитханұлы Қ. Қазақша-орысша-ағылшынша-қытайша экономикалық терминдердің сөздігі. – Алматы: Экономика институты, (топтық) Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі экономика институты. – Алматы, 2015. – 40 бт.
47. Ғабитханұлы Қ. Астанаға қош келдіңіз! Қытайша-орысша-қазақша, қазақша-орысша-қытайша тілдескіш. Тіл комитетінің тапсырысымен. – Алматы: «Сардар» баспасы, 2017.
48. Ғабитханұлы Қ. Қытайдағы қазақтар тілінің аймақтық ерекшеліктері: зеттелімі және сөздігі. Алматы, 2017 ж., желтоқсан (авторлары: Ғабитханұлы Қ, Үдербаев А., Жөнкешев Б.)
49. Сапарбекова, Ә. Өнер алды – қызыл тіл // Ғылым-ғұмыр Академик Рәбиға Сыздықова. – Алматы: Арыс, 2014.
50. Турабаева Г. Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке: диссертация ... кандидата биологических наук: 10.02.06 / АН КазССР. Ин-т языкознания. – Алма-Ата, 1989. – 224 с.
51. Ажибекова Г. Лексические плеоназмы в современном казахском языке. АКД., – Алматы, 1983.
52. Әжібекова Г. Қазіргі қазақ тіліндігі лексикалық плеоназмдар. – Алматы, 1989. Әнес Ғ Әнес Ғ. Мәтін кеңістігі: семантикалық және этимологиялық аспекті. докт. дисс. – Алматы, 2010.
53. Хабиева А. Қазақ поэзиясы тіліндегі мәдени коннотация // Алматы: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2017. – 115 б.
54. Хабиева А., Ермекова Ж. Махамбет Өтемісұлының бейнелі сөздер сөздігі. – Алматы: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2017. – 103 б.
55. Хабиева А., Ермекова Ж. Мағжан Жұмабаевтың бейнелі сөздер сөздігі. – Алматы: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2017. – 132 б.
56. Хабиева А. Жаңа емле. Оқу-әдістемелік құрал. – Астана: ProstoPrint, 2019. – 111 б. (авторлар бірлестігі)