Грамматика бөлімінің тарихы ҚазССР ҒА Қазақ филиалы Тіл, әдебиет және тарих институты құрылған кезден басталады. Институттың алғашқы директоры Н.Т. Сауранбаев осы бөлімде қызмет етіп, грамматикаға байланысты зерттеулерін жүргізген. Ғалым 1940 ж. «Қазақ тіліндегі көсемшенің семантикасы мен қызметі» тақырыбында кандидаттық, 1948 ж. «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем жүйесі» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. «Қазақ тіліндегі есімшелердің мағынасы мен қызметі» (1944); «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» (1948); «Қазақ тілінің грамматикасы» (1944, 1953) еңбектерін жазды.

Бөлімде қазақ тіл білімінің дамуына елеулі үлес қосқан М. Балақаев, Ғ. Бегалиев, Қ. Есенов, Е. Жанпейісов, С. Исаев, Б. Қайымова, А. Қалыбаева, Т. Қордабаев, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, Р. Әмір, Б. Қасым, З. Ахметжанова, Қ. Рысалды, З. Ерназарова, Б. Қапалбеков, А. Жаңабекова, С. Құлманов, М. Жолшаева және т.б. ғалым-зерттеушілер қызмет етті. Әр жылдары М. Балақаев, Т. Қордабаев, Қ. Есенов, З. Ерназарова, Б. Қапалбеков, О. Жұбаева сияқты ғалымдар бөлім меңгерушісі қызметін атқарды. Бүгінгі таңда Грамматика бөлімін филология ғылымдарының докторы, профессор Бағдан Қатайқызы Момынова басқарады. Бөлім қызметкерлерінің еңбектері қазақ тілі грамматикасы теориясының дамуына, белгілі бір категорияны жете танытуда әртүрлі көзқарастардың, бағыттардың қалыптасуына елеулі үлес қосты. Мысалы, А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, І. Кеңесбаев‚ С. Аманжолов, Н. Сауранбаев еңбектері көсемшелердің танылуын дамытса, Қ. Есенов «Синтаксис осложненного предложения», «Құрмалас сөйлемнің синтаксисі», «Қазақ тіліндегі көсемше оралымды сөйлемдер» деген монографияларында көсемше көрсеткіштерінің санын көбейтті. Оған жалғас жүргізілген А. Ысқақов, кейінгі Б. Қапалбековтің зерттеулерінде көсемше тұлғаларының тілдегі қызметі толығырақ ашылды. Тіл білімінің өзекті мәселелері А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Т. Шонанов, Қ. Жұбанов сынды қазақ тіл білімінің қалыптасуы мен дамуы жолында еңбек еткен ғалымдардың еңбектерінде сараланғанымен, бірқатар категориялардың қазақ тіліндегі өзіндік ерекшеліктері толық ескерілмеді. Алайда грамматикалық ой-тұжырымдардың дамуына байланысты ол категориялар қайта зерделенуде.

Бөлім қызметкерлерінің қазақ тілі морфологиясына қатысты ұстанымдары қазақ тілі оқулықтарына, оқу құралдарына енгізіліп, өзіндік бағыттың қалыптасуына, белгілі бір категорияның жаңа қырларының танылуына жол ашты. Ол еңбектер: «Қазақ тілінің грамматикасы» (1944; 1953); «Қазақ тілінің грамматикасы» (1967); Ысқақов А. «Қазіргі қазақ тілі» (1964; 1974; 1991) және т.б.; «Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» (1989); «Современный казахский язык «(1962); «Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология» (1967); Балақаев М. «Қазіргі қазақ тілі: лексика, фонетика, грамматика» (1954) (автор. бірл.); «Қазақ әдеби тілі тарихының грамматикасы» (1964) (автор. бірл.); «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі» (1988), Исаев С. «Қазақ тілі жайында ойлар» (1997); Исаев С. «Қазақ тілі» (1993); Құлманов С. «Қазақ тіліндегі мүмкіндік модальдылығының функционалды-сематикалық өрісі» (2006); Момынова Б. «Қазақ тілі морфологиясы. Есімдер» (2007); Момынова Б. «Қазақ тілінің морфологиясы» (оқу құралы, РОӘК, 2014) және т.б. Бөлім қызметкерлері жекелеген грамматикалық категориялар бойынша диссертациялар қорғап, зерттеулер жүргізді: Сауранбаев Н. «Қазақ тіліндегі көсемшенің семантикасы мен қызметі» (канд. дисс.) (1940); «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем жүйесі» (докт. дисс.) (1943) т.б.; Мұсабаев Ғ. «Қазақ тіліндегі сын есімдердің шырайлары» (канд. дисс.) (1951); Сәдуақасұлы Ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің жақ категориясы» (канд. дисс.) (1988); «Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдердің құрылымдық типтері» (етістік бас мүшелі сөйлемдер) (докт. дисс.) (1997); Неталиева Қ. «Имена действия в современном казахском языке» (канд. дисс.) (1963); Қайымова Б. «Қазақ тіліндегі етістіктен есім туғызушы аффикстер» (канд. дисс.) (1963); Қалыбаева А. «Қазақ тіліндегі етіс категориясы» (канд. дисс.) (1949); «Қазақ тіліндегі етістікті негіздер» (докт. дисс.) (1960); Есенов Қ. «Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер» (канд. дисс.) (1962); Жанпейісов Е. «Қазіргі қазақ тіліндегі модальды сөздер» (канд. дисс.) (1958); Балақаев М. «Основные вопросы синтаксиса простого предложения в современном казахском языке» (докт. дисс.) (1950); Қордабаев Т. «Қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы» (канд.дисс.) (1949); Ұйықбаев И. «Категория глагольного вида в современном казахском языке» (канд. дисс.) (1954); Оралбаева Н. «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары» (докт. дисс.); Әмір Р. «Союзы в казахском языке» (канд. дисс.) (1955); «Особенности синтаксиса казахской разговорной речи» (докт. дисс.) (1972) және т.б Бөлім қызметкерлері синтаксис мәселелерін де назардан тыс қалдырмағаны мына еңбектердің жарыққа шығуынан көрінеді: Балақаев М. «Основные типы словосочетания в казахском языке» (1957); «Синтаксис словосочетания и простого предложения» (1959); «Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис» (оқулық) (1961) (авт. бірі); Сауранбаев Н. «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» (1948); Қордабаев Т. «Құрмалас сөйлем синтаксисі» (1961); «Тарихи синтаксис мәселелері (XV-XVIII ғасырлар материалдары бойынша)» (1964); «Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі» (1966). Есенов Қ. «Қазіргі әдеби тіліміздегі күрделенген сөйлемдердің негізгі мәселелері» (1975); «Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер» (1974); «Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылысы» (1982); «Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар» (1985); «Құрмалас сөйлем синтаксисі» (1995); «Синтаксис осложненного предложения в казахском языке» (1992); Әмір Р. «Особенности синтаксиса казахской разговорной речи» (докт.дисс.) (1972) және т.б.

Қазіргі қазақ тілі грамматикасына қатысты көп жылғы ізденістердің нәтижесі ретінде 2002 ж. фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис салаларын қамтып, қазақ тілінің грамматикалық құрылысын қарастырған кешенді еңбек «Қазақ грамматикасы» деген атпен (784 бет) басылып шықты. «Қазақ грамматикасында» ғалымдардың қазіргі қазақ тіліндегі соңғы жылдардағы нәтижелерді, қорытындыларды қамтыған оң талпыныстары көрінді. Онда морфонология, интонация, сөзжасам сияқты тіл білімі салаларының қамтылуын тек грамматикалық зерттеулердің жаңа деңгейінің көрсеткіші ғана емес, қазақ тіл білімінің соңғы жылдардағы елеулі табысы деп бағалаған жөн.

«Қазақ грамматикасының» авторлары сөзді топтастырудың морфологиялық және синтаксистік принциптерін негізге ала отырып, бұрыннан танылып жүрген 9 сөз табының қатарына модаль сөздерді қосып, қазақ тілінде 10 сөз табы бар деген тұжырымға келуін де елеулі жаңалық ретінде таныған жөн. Соңғы кезде тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру жаңа қарқын алды. Қазіргі тіл білімінің зерттеу парадигмасында жүйелік-құрылымдық зерттеулерден антропоөзектік қағидаға негізделген, тілдің когнитивтік, прагматикалық қызметін ашатын, дүниетанымдық әлеуетін ғылыми тұрғыдан пайымдауға арналған зерттеулер кең өріс алуда. Әсіресе, функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған зерттеулерде осы мәселеге ерекше мән беріліп отыр. Бөлім қызметкерлерінің зерттеулері сипаттама лингвистикадан функционалды бағыттағы зерттеулерге ойысып, тілді динамикалы, үнемі өзгеріп, дамып отыратын құбылыс ретінде қарастыруға басымдық беріле бастады.

Қазақ тіл білімінде функционалды грамматиканың алғашқы нышандары А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлынан, бертінгі Ы. Маманов, С. Исаев еңбектерінен бастау алса, кейін З. Ахметжанова («Сопоставительные исследования лексики тюркских и русского языков» (канд. дисс.) (1981); «Принципы сопоставительного функционального исследования казахского и русского языков» (докт. дисс.) (1989), Қ. Рысалды «Сын дәрежесі категориясы: функционалды-коммуникативтік табиғаты» (қазақ және неміс тілдері негізінде) (докт. дисс.) (2007) және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жалғасын тапты. Соңғы жылдары грамматика бөлімінен Б. Қапалбековтің «Көсемше бағыныңқылардың дамып, қалыптасуы мен мағыналық түрлері» (канд. дисс.) (2000), С. Құлмановтың «Қазақ тіліндегі мүмкіндік модальдылығының функционалды-семантикалық өрісі» (2004, канд. дисс.), М. Жолшаеваның «Аспектуалды семантика: форма және мазмұн» (2009, докт. дисс.), А. Солтанбекованың «Қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың функционалды-семантикалық категориясы» (2010, канд. дисс.) А. Жаңабекованың «Қазақ тіліндегі уақыт ұғымының тілдік парадигмасы» (2012, монография), «Функционалды грамматиканың метатілі» (2012, монография), «Қазақ тіліндегі функционалды-семантикалық темпоралдылық категориясы» (2012, монография), А. Солтанбекованың «Функционалды грамматикадағы шақтық локалдылық категориясы» (2012, монография), «ХХ ғасыр басындағы қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» (О. Жұбаева және т.б., 2013), О. Жұбаеваның «Қазақ тіліндегі когнитивтік грамматика» (2014, монография), «Грамматикалық дүниенің тілдік бейнесі» (2014, ұжымдық монография), Б. Момынованың «Қазақ тілінің морфологиясы» (2014, оқу құралы); «Қазақ тіліндегі функционалды қосымшалар» (2016, монография), «Жұмсалымды грамматика» (2016, ұжымдық монография), «Функционалды грамматика: ұғымдары мен категориялар» (2016, ұжымдық монография); «Язык и языковая личность в эпоху глобализации: когнитивные, аксиологические, сравнительно-сопоставительные характеристики» (2017, монография), «ХХ ғасыр басындағы латын әліпбиінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы орны» (2017) жарық көрді. «Латынграфикалы жаңа ұлттық әліпби негізінде қазақ жазуын жаңғыртудың ғылыми-лингвистикалық базасын әзірлеу» (2018-2020) жобасы аясында «ХХ ғасырдың басындағы латын әліпбиінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы орны» тақырыбы бойынша ХХ ғасырдың басында жарық көрген терминологиялық сөздіктер мен аударма еңбектер, емлеге қатысты еңбектер жинақталып, атау сөздер, терминдердің функционалдылығы, құрылымы, уәжділік принциптері анықталды; 1924 ж. Қазақ білімпаздарының съезі, 1929 ж. ғылыми-орфографиялық конференция материалдарының негізінде ХХ ғасырдың басындағы терминдерді, латын графикасына көшуде шеттен енген сөздерді таңбалаудағы ұстанымдар (дыбыстар тіркесімі, дыбыстардың игерілуі, қосар дыбыстарды таңбалау, қосымшалар қабылдаудағы ұстанымдар т.с.с.) нақтыланып, «ХХ ғасыр басындағы терминологиялық сөздіктер – ұлттың рухани коды» (2018) кітабы әзірленді.

Бүгінгі таңда Грамматика бөлімі антропоөзектік бағытта зерттеулер жүргізіп келеді. Зерттеу парадигмасының антропоөзектік ұстанымы тілдің диалектикалық бірліктегі ең маңызды екі қызметінің: когнитивтік және коммуникативтік қызметтерін тереңінен айқындап, тіл білімін заман талаптарына сай жаңа сапалы деңгейге көтеруге бағытталған. Сол себепті тіл – ұлттық мәдениеттің құрамдас бөлігі, этномәдени код ретінде сипатталып, грамматикалық категориялардың қалыптасуындағы адам болмысы, коммуникативті актіге қатысушылардың объективті жағдаятқа қатысы зерттелуде.

Сондай-ақ А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Мемлекеттік тілді латынграфикалы ұлттық әліпбиге көшіруді қамтамасыз ететін жаңартылған нормативті сөздіктер мен академиялық басылымдар сериясын әзірлеу» (2021-2023) бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру бойынша зерттеу тақырыбының негізінде Грамматика бөлімі «Қазақ тілінің академиялық грамматикасын» жарыққа шығаруды жоспарлап, фонетика, морфология, морфонология, сөзжасам, синтаксис салалары бойынша жаңа ізденістерді қосуды көздеп отыр.

Бүгінгі таңда қазіргі қазақ тілі грамматикасы құрылымдық тұрғыдан айтарлықтай зерттелген деуге болады. Қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық категориялар, сөз таптары, сөз тіркесі, сөйлем түрлері (жай, күрделі және құрмалас сөйлем), оның ішінде, парцелляцияланған сөйлем т.с.с. мәселелер жеткілікті қарастырылған. 2002 ж. жарық көрген «Қазақ грамматикасының» (784 бет) заңды жалғасы ретінде, 2021-2022 жж. бағдарламалық-нысаналық зерттеу аясында толықтырылып, жаңа ғылыми тұжырымдар ескеріліп, қазақ грамматикасы қайта шығарылатын болады.

Қазіргі зерттеулер негізінен төрт бағытта жүргізіліп келеді: – функционалды бағытта жүргізілген зерттеулерде сөйлеуші позициясына ерекше мән беріледі. Негізгі ұстанымы – тілді мақсатты бағытталған жүйе ретінде қарастыру; – инновациялық бағыттағы зерттеулерде белгілі бір стильдің жанрлық-стильдік ерекшеліктері сөз болады. Қазіргі кезеңдегі әртүрлі дискурстағы жаңа сөз тіркестерін, сөйлемнің жаңа түрлерін, дәстүрлі сөйлемдердің қолданыстағы өзгерістерін т.с.с. айқындау. Негізгі ұстанымы – қазіргі кезде ғылыми дискурс, публицистикалық дискурс, бұқаралық ақпарат құралдарының тіліндегі, көркем әдебиеттегі, ауызша сөйлеу тіліндегі жаңа қолданыстарды анықтау; – этноөзекті, этнограмматика бағытындағы зерттеулер грамматикалық тұлғаларды когнитивті бағытта талдайды. Негізгі ұстанымы – грамматикалық тұлғалардың ұлттық болмысты, ұлттық ерекшелікті танытудағы қызметін аныктау; – Прагмалингвистика, прагмаграмматикалық зерттеулерде коммуникативті мақсатқа сәйкес грамматикалық формалар мен сөйлем түрлерінің қолданылу ерекшеліктеріне назар аударылады. Негізгі ұстанымы – әрбір грамматикалық тұлғаның сөйлеушіге беретін әсерін анықтау. Соңғы кезде тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру қарқын алып келеді.

Қазіргі тіл білімінің зерттеу парадигмасында жүйелік-құрылымдық зерттеулерден антропоцентристік қағидаға негізделген, тілдің когнитивтік, прагматикалық қызметін ашатын, дүниетанымдық әлеуетін ғылыми тұрғыдан пайымдауға арналған зерттеулер кең өріс алды. Бұл орайда, әсіресе, функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған зерттеулерге ерекше мән беріліп отыр. Ғылыми зерттеулер «сипаттама лингвистикадан» «функционалды бағыттағы» зерттеулерге ойысып, тілді динамикалы, дамып отыратын құбылыс ретінде қарастыра бастады. Қазақ тіл білімінде функционалды грамматиканың алғашқы нышандары А.Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Ы. Маманов, С. Исаев еңбектерінен бастау алса, кейін З. Ахметжанова, Қ. Рысалды, Н. Сәрсембаева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде сөз болады.

Осы бағыттағы зерттеулер әрі қарай жалғасын табуы керек. Сондықтан:
1. Қазіргі зерттеушілер антропоөзектілікке басымдық беріп, басты назар аударуда. Нақты бір тілдегі концептілерді танытатын лексикамен салыстырғанда, грамматика тұрақты категориялар жүйесін құрайды және дүние бейнесін жасауда жекелеген сөздердің ғана емес, грамматикалық категориялар мен синтаксистік құрылымдардың да өзіндік орны бары ғылыми ортаға таныс тұжырым. Алайда қазақ тілінің грамматикасы когнитивтік тұрғыдан әлі де толық зерттелмей келеді. Сондай-ақ ақиқат болмыстың концептуалды интерпретациясындағы сөзжасамның да орны ерекше. Себебі сөзжасам грамматикалық тұлғалардың көрінісін, санадағы бейнесін айқындайды.
2. Грамматиканың өзегі – грамматикалық бірліктер, топтар мен категориялар, жүйе құрайды. Морфологияға идиоэтникалық сипат тән болғандықтан, грамматика менталдылыққа әсер етіп отырады. Сол себепті ұлттық грамматикалық ойлау жүйесін көрсететін этнограмматикалық сөздік қажет. Тілдегі актив, пассив құрылымдардың, бір құрамды және екі құрамды сөйлемдердің қолданысы прагматикалық мақсат пен жағдаятқа байлаулылығы барынша толыққанды зерттелуі тиіс болса да, қазақ тіл білімінде бұл бағыттағы зерттеулер әлі қолға алынбай келеді.
3. А.В. Бондарко дәстүрлі грамматиканың шын мәнінде таза формалды сипатта емес екенін айта келіп, оның негізінен айырым-деңгейлік және біржүйелі сипатта болғанын ескертеді. Ал жүйелі- дифференциалды (айырым) зерттеулерде тілдік бірліктер ғылыми тұрғыдан сипатталып, талданады. Тілді тұтас жүйе ретінде зерттеу үшін көпдеңгейлі кұрылым түзетін құраушы бірліктерді анықтап алу қажет. Сондықтан дәстүрлі және функционалды грамматиканың негізгі айырмашылығы жүйеліліктің бар-жоғында емес, жүйеліліктің түрлі аспектіде, әртүрлі тұрпат межесінде көрініс табуы тұрғысынан сипатталуына байланысты. Олар бір-біріне қайшы емес, керісінше, бірін-бірі толықтырады. Жаңа бағыттағы зерттеулер бұрынғы грамматикалық зерттеулерге иек артады, яғни дәстүрлі зерттеулер де ғалымдар назарынан тыс қалмауға тиіс. Сонымен бірге А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Е. Омаров, Т. Шонанов т.с.с. ғалымдардың репрессиялануына байланысты кезінде тоқыраған ғылыми көзқарасты, танымды зерделей отырып, алға жетелеу керек. Бұл тұрғыда тілдік категорияларды ұлттық болмыс, ұлттық ерекшелікпен байланыстырып, өзіндік болмысын анықтай түсу өзекті.
4. Ауызша тілдің грамматикалық сипаттамасын зерттеуді жетілдіру қажет. Бұл ғалым Р. Әмір еңбектерінде сөз болғанмен, жалғасын толыққанды таппады. Осы бағыттағы зерттеулерді жалғастырып қана қоймай, дамыта түсу қажет.
5. Грамматикалық ерекшеліктерді сөз еткенде, әрбір жанрды, стильді ескеру қажет. Саяси сипаттағы материалдардың тілі, ондағы сөз тіркестері мен сөйлем түрлерінің қолданысы, мақсаты, ерекшелігі, онда жаңа құрылымдардың пайда болуы, соңғы он жылдағы өзгерістер тіркеліп, зерттелуі керек.
6. Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі грамматика тұрғысынан арнайы зерттеуді қажет етеді. Мұнда газет-журналдардың тілі ғана емес, теледидар, радио тілі де сөйлеу тілі мен әдеби тілдің ауызша түрі аспектісінде зерттелуі керек.
7. Сондай-ақ публицистикалық стиль, публицистикалық мәтіндердің грамматикалық құрылымы зерттелуі керек.
8. Ғылыми стиль, ғылыми стиль мәтіндері де арнайы зерттеу нысанына айналуға тиіс.
9. Қазіргі көркем әдебиет тілі, әсіресе соңғы он жылдықта қауымға таныла бастаған жас жазушылардың шығармаларының тілін, қазіргі қазақ тілінің өміршең қалпын білуге көмектесетіндіктен, зерттеу, талдау қажет.
10. Қазіргі кезде мектеп грамматикасы мен ғылыми грамматиканың арасында байланыс аздығы өз алдына, сәйкессіздік те көп. Бұл қазақ тілін оқытуда қиындық тудырады. Осы мәселе де шешімін табуы тиіс екенін бөлім қызметкерлері жақсы түсінеді.
11. Енді бір келелі мәселе қазақ тілі пунктуациясына қатысты қалыптасқан. Пунктуация емлемен тығыз байланысты және синтаксистен тыс қарастыру мүмкін емес. Бұл сала – қазақ тіл біліміндегі аз зерттелген салалардың бірі. Сондықтан болашақта осы бағыттағы зерттеулерді синтаксиспен, сөйлем түрлерімен бірлікте алып зерттеуді қолға алу керек.
12. ХХ ғасыр басындағы оқулықтар тілі мен мерзімді басылымдардың, көркем шығармалардың грамматикалық құрылымын сипаттайтын арнайы зерттеулер жазылуы қажет. Түрлі саяси жағдайлардың әсерінен зерттелмей, ғылыми айналымға толық қосылмай келе жатқан бұл кезеңдегі шығармалар мен тұлғаларды, олардың тілін таныту – абзал міндеттердің бірі.
13. Қазіргі заманғы интернет, түрлі сайттар тілінің және жастар тілінің дұрыс қалыптасуына ықпал ету үшін бөлім қызметкерлерінің арнайы зерттеулер жүргізуін қолға алу да – заман тудырып отырған қажеттілік.
14. Бөлімде орындалған зерттеулердің нәтижесі оқу орындарына арналған оқулықтар мен оқу құралдарында көрініс табуына, сөйтіп жаңа грамматикалық білімдер жүйесін қалыптастыруға атсалысу да бөлім үшін керек қадам.

Тілді осылайша зерттеу нәтижесінде, біріншіден: – функционализм бағытындағы зерттеулер көбейіп, тілдің қызметіне деген қызығушылық артады; – тілдік құралдарды қалай пайдалануға болатыны және олардың өзіндік ерекшеліктері анықталады; – заманауи шығармалардың, жанр мен стиль түрлерінің, түрлі мәтіндер тілі бойынша грамматикалық құрылымдардағы өзгерістердің пайда болуын бақылау, зерделеу, қандай да бір процестердің әсері болатыны анықталады; – белсенді грамматикалық өзгерістердің пайда болуының түрлі себептерін анықтау, нақтылау барысында тілдің қолданылу ерекшеліктері айқындалады, сипаты ашылады, қазіргі кездегі жай-күйі және болашағы болжамдалады. Екіншіден: – қоғам дамуына, түрлі өзгерістерге байланысты норма да жетіліп, өзгеріп отыратындықтан, нормаға қайшы келетін қолданыстардың бәрін қателік ретінде тану дұрыс болмайтыны, ол тілдік не болмаса узуалды сипат алса ғана, тілдегі қандай да бір үдерістің көрсеткіші бола алатынын жіті бақылап отыру керектігі белгілі әрі бұл – бөлім алдында тұрған келелі міндеттердің бірі. – лингвистикадағы жаңа ағымдар мен бағыттарға сай жаңа зерттеулер жүргізу және зерттеу материалдарын мектеп грамматикаларында, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен оқу құралдарында пайдалануға болатынын ғылыми негіздеп отыру бұрын да атқарылған іс болса, қазір де табандылықпен жүзеге асыратын міндеттер қатарынан табылады. Грамматика бөлімі алдағы уақытта жаңа бағыттағы зерттеу тақырыптарымен айналысуды жоспарлап отыр, әр тақырып бойынша болжамды нәтижелерге қол жеткізуді көздейді. Атап айтқанда: Қазақ тілінің этнограмматикалық сөздігі. Қазіргі қазақ жастарының санасында көмескіленген дәстүрлі атаулар мен кейбір грамматикалық, лексика-грамматикалық нормаларды тарихи, ғылыми және көркем әдебиет мәтіндерінен жинастырып, тілдік-коммуникативтік бірліктерді жинап, лексикалық және грамматикалық мағынасы мен қолданысын айқындау, өзге тілге аударылмайтын, отбасы дискурсындағы эквивалентсіз сөздер мен қолданыстардың екі тілді сөздігін дайындау.

Сонымен бірге теориялық зерттеулердің нәтижесінде өзге ұлтқа қазақ тілін үйретуде пайдаланатын этнограмматикалық және лингвомәдениеттанымдық өнімдер ұсыну. Қазақ тілінің функционалды синтаксисі. Тіліміздегі синтаксистің негізі нысандары болып табылатын сөз тіркесі, жай сөйлем, құрмалас сөйлемді толыққанды меңгеру қажет. Сөз тіркесі мен тіркесімділіктің ара жігін айқындайтын ғылыми еңбектерді басшылыққа алу, жай сөйлемде қарастыратын мүшеленбейтін, толымсыз сөйлемдердің грамматикалық мағынасын, оны ажырататын грамматикалық формаларды меңгерту, құрмалас сөйлемді жаңа функционалдық бағытта зерттеу, оқыту, қазақ тілі синтаксистік құрылысының құрылымдық-мағыналық парадигмаларын қамту, синтаксистік бірліктердің бұрыннан белгілі сипаттарынан тысқары жаңа қырларын таныту қазіргі таңда өте өзекті болып отыр. Қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар Б.Шалабай, Т.Ермекова, Ж.Жақыпов, Б.Сағындықұлы, М.Жолшаева және т.б. функционалды синтаксиске байланысты жан-жақты зерттеулерді жалғастыруда. Осы ғалымдардың еңбектері негізінде толықтырылған ғылыми-практикалық еңбек жазуды келешекте қолға алуға болады. Ауызша тілдің грамматикалық сипаттамасы. Сөйлеу тілінен де, жазба сөзден де өзгеше болуына байланысты негізгі белгілері бойынша сөйлеу тіліне жақындағанмен (морфологиялық және синтаксистік бірліктерінің сипаты диалогқа негізделіп, шұғыл (спонтанды) сипатта болуына қарай және т.б.), ауызша тілдің аралас стильдік түзілім болатыны көрсетіледі.

Ауызша тілдегі сөйлемдердің қысқа болатыны, фразалардың қарапайым болу себебі анықталады; кейбір грамматикалық нормалардың сақталмау себебі де көрсетіледі; сұраулы сөйлемдер, қаратпа сөздер, диалог, сұрақ-жауап, қыстырма сөздер, жіктеу есімдіктері, бұйрық райлы есімдіктердің қолданым ерекшеліктеріне, ым, ишарат, интонация сияқты тілдік емес, коммуникациядағы көмекші құралдар бірліктерінің қызметіне талдау жасалады. Ауызша тілде сөйлеу элементтері ұшырасып отыратыны, мәтін түзу тәсілдері, сөз формалар, морфологиялық топтар мен морфологиялық категориялардың қолданылу жиілігі тұрғысынан ауызша тілде нормадан ауытқу болатыны, еркін құрылымдар қолданыс табатыны көрсетіледі. Жалпы алғанда, Грамматика бөлімі аталған тақырыптардан басқа да жаңа, өзекті мәселелермен айналысып, қазақ тілі грамматикасын сан қырынан қарастыруды мақсат етеді.

1. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктердің шақ категориясы. – Алматы, 1949. – 168 б.
2. Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. – Алматы, 1951. – 80 б.
3. Қазіргі қазақ тілі: Лексика, фонетика, грамматика (жауапты ред. М. Балақаев, А. Исқақов). – Алматы: Қаз.ССР ҒА басп., 1954. – 564 б.
4. Ысқақов А. Қазақ тiлi грамматикасы: Орта мектепке арналған оқулық. 1-бөлiм: Фонетика, лексика және морфология: 5-6 кл. арналған ( К.Ахановпен бірге). – 3-басылуы. – Алматы: ОПБ, 1954. – 191 б.
5. Оралбаева, Н. Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі қазақ жазуының тарихы. – Алматы: 1955. – 211 б.
6. Қалыбаева ( Хасенова) А. Қазақ тiлiндегi -ла/ -ле аффикстi туынды түбiр етiстiк - тер. – Алматы : Қаз. ССР ҒА басп., 1957. – 83 б.
7. Хасенова А. Қазақ тiлiндегi туынды түбiр етiстiктер. – Алматы: Қаз. ССР ҒА басп., 1959. – 179 б.
8. Қордабаев Т. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Ғылым, 1961. – 278 б.
9. Ысқақов А. Қазақ тiлi. Морфология: Студ. арналған оқулық. – Алматы: Мектеп, 1964. – 399 б.
10. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері (XV-XVIII ғасырлар материалдары бойынша). – Алматы: Ғылым, 1964. – 244 б.
11. Қазақ тілінің грамматикасы. 1-бөлім. Морфология/ Ред. колл.: М. Балақаев, Т. Қордабаев, А. Хасенова, А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1967. – 264 б.
12. Қазақ тілінің грамматикасы. 2-бөлім. Синтаксис/ Ред. колл.: М. Балақаев, Т. Қордабаев, А. Хасенова, А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1967. – 236 б.
13. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. – Алматы: ҚазмемОПБ, 1968. – 292 б.
14. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі ( Октябрь алды және 20-30 жылдар). – Алматы: Ғылым. – 1968. – 272 б.
15. Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер. – Алматы: Ғылым, 1969. – 193 б.
16. Хасенова А. Етiстiктiң лексика-грамматикалық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1971. – 308 б. 17. Есенов Қ. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. – Алматы: Ғылым, 1974. – 195 б.
18. Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер ( Жауапты ред. А. Хасенова). Алматы: Ғылым, 1975. – 226 б.
19. Оралбаева Н. Қазiргi қазақ тiлiндегi етiстiктiң аналитикалық форматтары. – Алматы: Мектеп, 1975. – 136 б.
20. Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977. – 92 б.
21. Жанпейісов Е. «Абай жолы» эпопеясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 168 б.
22. Оралбаева Н. Қазақ тiлiндегi етiстiктiң аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы. – Алматы: Ғылым, 1979. – 195 б.
23. Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар. – Алматы: Ғылым, 1985.
24. Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазiргi қазақ тiлiнiң морфемалар жүйесi. – Алматы: Ғылым, 1986. – 192 б.
25. Оралбаева Н. Қазiргi қазақ тiлiндегi сан есiмнiң сөзжасам жүйесi. – Алматы: Ғылым, 1988. – 104 б.
26. Томанов М., Исаев С., Ибатов Ә. Сөз тіркестерінің мағыналық құрылымы. – Алматы: Ғылым, 1989. – 169 б.
27. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология: Студ. арналған оқулық. 2-басылуы. – Алматы: Ана тiлi, 1991. – 384 б.
28. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім, 1995. – 180 б.
29. Исаев С. Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998. – 304 б. 30. Момынова Б. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика/ Монография. – Алматы: Арыс, 1998. – 110 б.
31. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер. Уәждеме және аталым. – Алматы: Ғылым, 2001. – 167 б.
32. Қасым Б. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. – Алматы, 2002. – 312 б.
33. Қазақ грамматикасы: фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис ( Жауапты ред. Е. Жанпейісов). – Астана, 2002. – 784 б. 34. Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы, 2002. – 189 б.
35. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі ( Оқулық). – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 198 б.
36. Қапалбеков Б. Қазақ тілінің этнограмматикасы: Тіл үйренушілер үшін (бастапқы деңгей). – Алматы: Сөз-слова, 2005. – 208 б.
37. Момынова Б. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика: әлеуметтік бағалауыштық, сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 142 б.
38. Момынова Б. Шәкәрім поэзиясының тілі. Лексика-функционалдық ракурс/ Монография. – Алматы: Арыс, 2008. – 253 б.
39. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 387 б.
40. Қазақ тілінің функционалды грамматикасы. ( Жауапты ред. Ш. Құрманбайұлы). – Алматы, 2010. – 720 б.
41. Қазақ тілінің функционалды грамматикасы. Т.2 (Жауапты ред. М. Малбақов). – Алматы: Дайк-Пресс, 2011. – 828 б.
42. Момынова Б.Қ. Қазақ тілі. Морфология/ Оқу құралы. – Алматы: Арыс, 2012. – 332 б.
43. Солтанбекова А. Функционалды грамматикадағы шақтық локалдылық категориясы. Монография. – Алматы, 2012. – 200 б.
44. Жұбаева О. Қазақ тілінің когнитивті грамматикасы. – Алматы: Қазығұрт, 2014. – 392 б.
45. Әмір Р. Қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 110 б.
46. Грамматикадағы дүниенің тілдік бейнесі (ұжымдық монография). – Алматы: Қазығұрт, 2014. – 400 бет.
47. Жұмсалымды грамматиканың негіздері (ұжымдық монография). – Алматы, 2015. – 508 б. 48. Момынова Б. Қазақ ым-ишараттары: сөйлеу этикеті мен қатысым мәдениетінде. Монография. – Алматы: Арыс, 2016. – 491 б.
49. Қасым Б. Күрделі зат атауларының мағыналық құрылымы және сөзжасамдық үлгілері. – Қарағанды : Medet Group, 2016. – 202 б.
50. Омарұлы Е. Үш томдық шығармалар жинағы: Зерттеулер, мақалалар. – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018. – 397 б.
51. ХХ ғасырдың басындағы терминологиялық сөздіктер және латын графикасына көшу барысындағы ұстанымдар (тарихи-ретроспективті талдау). – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2018. – 664 б.
52. Мамытұлы А. Мақалалар, зерттеулер жинағы. – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018. – 328 б.
53. Абайұлы Т. Шығармалар жинағы: Зерттеулер, мақалалар, аудармалар. – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018 жыл. – 176 б.
54. Басымұлы Қ. Шығармалар жинағы: Зерттеулер, мақалалар жинағы. – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018 жыл. – 240 б.
55. ХХ ғасыр басындағы қазақ тілі жөніндегі зерттеулер (құраст. О.Жұбаева). – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018 жыл. – 720 б.