бөлімдер

Грамматика бөлімі
Тарихы
Грамматика бөлімінің тарихы ҚазССР ҒА Қазақ филиалы Тіл, әдебиет және тарих институты құрылған кезден басталады. Институттың алғашқы директоры Н.Т. Сауранбаев осы бөлімде қызмет етіп, грамматикаға байланысты зерттеулерін жүргізген. Ғалым 1940 ж. «Қазақ тіліндегі көсемшенің семантикасы мен қызметі» тақырыбында кандидаттық, 1948 ж. «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем жүйесі» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. «Қазақ тіліндегі есімшелердің мағынасы мен қызметі» (1944); «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» (1948); «Қазақ тілінің грамматикасы» (1944, 1953) еңбектерін жазды.

Бөлімде қазақ тіл білімінің дамуына елеулі үлес қосқан М. Балақаев, Ғ. Бегалиев, Қ. Есенов, Е. Жанпейісов, С. Исаев, Б. Қайымова, А. Қалыбаева, Т. Қордабаев, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, Р. Әмір, Б. Қасым, З. Ахметжанова, Қ. Рысалды, З. Ерназарова, Б. Қапалбеков, А. Жаңабекова, С. Құлманов, М. Жолшаева және т.б. ғалым-зерттеушілер қызмет етті. Әр жылдары М. Балақаев, Т. Қордабаев, Қ. Есенов, З. Ерназарова, Б. Қапалбеков, О. Жұбаева сияқты ғалымдар бөлім меңгерушісі қызметін атқарды. Бүгінгі таңда Грамматика бөлімін филология ғылымдарының докторы, профессор Бағдан Қатайқызы Момынова басқарады. Бөлім қызметкерлерінің еңбектері қазақ тілі грамматикасы теориясының дамуына, белгілі бір категорияны жете танытуда әртүрлі көзқарастардың, бағыттардың қалыптасуына елеулі үлес қосты. Мысалы, А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, І. Кеңесбаев‚ С. Аманжолов, Н. Сауранбаев еңбектері көсемшелердің танылуын дамытса, Қ. Есенов «Синтаксис осложненного предложения», «Құрмалас сөйлемнің синтаксисі», «Қазақ тіліндегі көсемше оралымды сөйлемдер» деген монографияларында көсемше көрсеткіштерінің санын көбейтті. Оған жалғас жүргізілген А. Ысқақов, кейінгі Б. Қапалбековтің зерттеулерінде көсемше тұлғаларының тілдегі қызметі толығырақ ашылды. Тіл білімінің өзекті мәселелері А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Т. Шонанов, Қ. Жұбанов сынды қазақ тіл білімінің қалыптасуы мен дамуы жолында еңбек еткен ғалымдардың еңбектерінде сараланғанымен, бірқатар категориялардың қазақ тіліндегі өзіндік ерекшеліктері толық ескерілмеді. Алайда грамматикалық ой-тұжырымдардың дамуына байланысты ол категориялар қайта зерделенуде.

Бөлім қызметкерлерінің қазақ тілі морфологиясына қатысты ұстанымдары қазақ тілі оқулықтарына, оқу құралдарына енгізіліп, өзіндік бағыттың қалыптасуына, белгілі бір категорияның жаңа қырларының танылуына жол ашты. Ол еңбектер: «Қазақ тілінің грамматикасы» (1944; 1953); «Қазақ тілінің грамматикасы» (1967); Ысқақов А. «Қазіргі қазақ тілі» (1964; 1974; 1991) және т.б.; «Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» (1989); «Современный казахский язык «(1962); «Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология» (1967); Балақаев М. «Қазіргі қазақ тілі: лексика, фонетика, грамматика» (1954) (автор. бірл.); «Қазақ әдеби тілі тарихының грамматикасы» (1964) (автор. бірл.); «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі» (1988), Исаев С. «Қазақ тілі жайында ойлар» (1997); Исаев С. «Қазақ тілі» (1993); Құлманов С. «Қазақ тіліндегі мүмкіндік модальдылығының функционалды-сематикалық өрісі» (2006); Момынова Б. «Қазақ тілі морфологиясы. Есімдер» (2007); Момынова Б. «Қазақ тілінің морфологиясы» (оқу құралы, РОӘК, 2014) және т.б. Бөлім қызметкерлері жекелеген грамматикалық категориялар бойынша диссертациялар қорғап, зерттеулер жүргізді: Сауранбаев Н. «Қазақ тіліндегі көсемшенің семантикасы мен қызметі» (канд. дисс.) (1940); «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем жүйесі» (докт. дисс.) (1943) т.б.; Мұсабаев Ғ. «Қазақ тіліндегі сын есімдердің шырайлары» (канд. дисс.) (1951); Сәдуақасұлы Ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің жақ категориясы» (канд. дисс.) (1988); «Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдердің құрылымдық типтері» (етістік бас мүшелі сөйлемдер) (докт. дисс.) (1997); Неталиева Қ. «Имена действия в современном казахском языке» (канд. дисс.) (1963); Қайымова Б. «Қазақ тіліндегі етістіктен есім туғызушы аффикстер» (канд. дисс.) (1963); Қалыбаева А. «Қазақ тіліндегі етіс категориясы» (канд. дисс.) (1949); «Қазақ тіліндегі етістікті негіздер» (докт. дисс.) (1960); Есенов Қ. «Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер» (канд. дисс.) (1962); Жанпейісов Е. «Қазіргі қазақ тіліндегі модальды сөздер» (канд. дисс.) (1958); Балақаев М. «Основные вопросы синтаксиса простого предложения в современном казахском языке» (докт. дисс.) (1950); Қордабаев Т. «Қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы» (канд.дисс.) (1949); Ұйықбаев И. «Категория глагольного вида в современном казахском языке» (канд. дисс.) (1954); Оралбаева Н. «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары» (докт. дисс.); Әмір Р. «Союзы в казахском языке» (канд. дисс.) (1955); «Особенности синтаксиса казахской разговорной речи» (докт. дисс.) (1972) және т.б Бөлім қызметкерлері синтаксис мәселелерін де назардан тыс қалдырмағаны мына еңбектердің жарыққа шығуынан көрінеді: Балақаев М. «Основные типы словосочетания в казахском языке» (1957); «Синтаксис словосочетания и простого предложения» (1959); «Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис» (оқулық) (1961) (авт. бірі); Сауранбаев Н. «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» (1948); Қордабаев Т. «Құрмалас сөйлем синтаксисі» (1961); «Тарихи синтаксис мәселелері (XV-XVIII ғасырлар материалдары бойынша)» (1964); «Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі» (1966). Есенов Қ. «Қазіргі әдеби тіліміздегі күрделенген сөйлемдердің негізгі мәселелері» (1975); «Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер» (1974); «Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылысы» (1982); «Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар» (1985); «Құрмалас сөйлем синтаксисі» (1995); «Синтаксис осложненного предложения в казахском языке» (1992); Әмір Р. «Особенности синтаксиса казахской разговорной речи» (докт.дисс.) (1972) және т.б.

Бүгіні
Қазіргі қазақ тілі грамматикасына қатысты көп жылғы ізденістердің нәтижесі ретінде 2002 ж. фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис салаларын қамтып, қазақ тілінің грамматикалық құрылысын қарастырған кешенді еңбек «Қазақ грамматикасы» деген атпен (784 бет) басылып шықты. «Қазақ грамматикасында» ғалымдардың қазіргі қазақ тіліндегі соңғы жылдардағы нәтижелерді, қорытындыларды қамтыған оң талпыныстары көрінді. Онда морфонология, интонация, сөзжасам сияқты тіл білімі салаларының қамтылуын тек грамматикалық зерттеулердің жаңа деңгейінің көрсеткіші ғана емес, қазақ тіл білімінің соңғы жылдардағы елеулі табысы деп бағалаған жөн.

«Қазақ грамматикасының» авторлары сөзді топтастырудың морфологиялық және синтаксистік принциптерін негізге ала отырып, бұрыннан танылып жүрген 9 сөз табының қатарына модаль сөздерді қосып, қазақ тілінде 10 сөз табы бар деген тұжырымға келуін де елеулі жаңалық ретінде таныған жөн. Соңғы кезде тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру жаңа қарқын алды. Қазіргі тіл білімінің зерттеу парадигмасында жүйелік-құрылымдық зерттеулерден антропоөзектік қағидаға негізделген, тілдің когнитивтік, прагматикалық қызметін ашатын, дүниетанымдық әлеуетін ғылыми тұрғыдан пайымдауға арналған зерттеулер кең өріс алуда. Әсіресе, функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған зерттеулерде осы мәселеге ерекше мән беріліп отыр. Бөлім қызметкерлерінің зерттеулері сипаттама лингвистикадан функционалды бағыттағы зерттеулерге ойысып, тілді динамикалы, үнемі өзгеріп, дамып отыратын құбылыс ретінде қарастыруға басымдық беріле бастады.

Қазақ тіл білімінде функционалды грамматиканың алғашқы нышандары А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлынан, бертінгі Ы. Маманов, С. Исаев еңбектерінен бастау алса, кейін З. Ахметжанова («Сопоставительные исследования лексики тюркских и русского языков» (канд. дисс.) (1981); «Принципы сопоставительного функционального исследования казахского и русского языков» (докт. дисс.) (1989), Қ. Рысалды «Сын дәрежесі категориясы: функционалды-коммуникативтік табиғаты» (қазақ және неміс тілдері негізінде) (докт. дисс.) (2007) және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жалғасын тапты. Соңғы жылдары грамматика бөлімінен Б. Қапалбековтің «Көсемше бағыныңқылардың дамып, қалыптасуы мен мағыналық түрлері» (канд. дисс.) (2000), С. Құлмановтың «Қазақ тіліндегі мүмкіндік модальдылығының функционалды-семантикалық өрісі» (2004, канд. дисс.), М. Жолшаеваның «Аспектуалды семантика: форма және мазмұн» (2009, докт. дисс.), А. Солтанбекованың «Қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың функционалды-семантикалық категориясы» (2010, канд. дисс.) А. Жаңабекованың «Қазақ тіліндегі уақыт ұғымының тілдік парадигмасы» (2012, монография), «Функционалды грамматиканың метатілі» (2012, монография), «Қазақ тіліндегі функционалды-семантикалық темпоралдылық категориясы» (2012, монография), А. Солтанбекованың «Функционалды грамматикадағы шақтық локалдылық категориясы» (2012, монография), «ХХ ғасыр басындағы қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» (О. Жұбаева және т.б., 2013), О. Жұбаеваның «Қазақ тіліндегі когнитивтік грамматика» (2014, монография), «Грамматикалық дүниенің тілдік бейнесі» (2014, ұжымдық монография), Б. Момынованың «Қазақ тілінің морфологиясы» (2014, оқу құралы); «Қазақ тіліндегі функционалды қосымшалар» (2016, монография), «Жұмсалымды грамматика» (2016, ұжымдық монография), «Функционалды грамматика: ұғымдары мен категориялар» (2016, ұжымдық монография); «Язык и языковая личность в эпоху глобализации: когнитивные, аксиологические, сравнительно-сопоставительные характеристики» (2017, монография), «ХХ ғасыр басындағы латын әліпбиінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы орны» (2017) жарық көрді. «Латынграфикалы жаңа ұлттық әліпби негізінде қазақ жазуын жаңғыртудың ғылыми-лингвистикалық базасын әзірлеу» (2018-2020) жобасы аясында «ХХ ғасырдың басындағы латын әліпбиінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы орны» тақырыбы бойынша ХХ ғасырдың басында жарық көрген терминологиялық сөздіктер мен аударма еңбектер, емлеге қатысты еңбектер жинақталып, атау сөздер, терминдердің функционалдылығы, құрылымы, уәжділік принциптері анықталды; 1924 ж. Қазақ білімпаздарының съезі, 1929 ж. ғылыми-орфографиялық конференция материалдарының негізінде ХХ ғасырдың басындағы терминдерді, латын графикасына көшуде шеттен енген сөздерді таңбалаудағы ұстанымдар (дыбыстар тіркесімі, дыбыстардың игерілуі, қосар дыбыстарды таңбалау, қосымшалар қабылдаудағы ұстанымдар т.с.с.) нақтыланып, «ХХ ғасыр басындағы терминологиялық сөздіктер – ұлттың рухани коды» (2018) кітабы әзірленді.

Бүгінгі таңда Грамматика бөлімі антропоөзектік бағытта зерттеулер жүргізіп келеді. Зерттеу парадигмасының антропоөзектік ұстанымы тілдің диалектикалық бірліктегі ең маңызды екі қызметінің: когнитивтік және коммуникативтік қызметтерін тереңінен айқындап, тіл білімін заман талаптарына сай жаңа сапалы деңгейге көтеруге бағытталған. Сол себепті тіл – ұлттық мәдениеттің құрамдас бөлігі, этномәдени код ретінде сипатталып, грамматикалық категориялардың қалыптасуындағы адам болмысы, коммуникативті актіге қатысушылардың объективті жағдаятқа қатысы зерттелуде.

Сондай-ақ А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Мемлекеттік тілді латынграфикалы ұлттық әліпбиге көшіруді қамтамасыз ететін жаңартылған нормативті сөздіктер мен академиялық басылымдар сериясын әзірлеу» (2021-2023) бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру бойынша зерттеу тақырыбының негізінде Грамматика бөлімі «Қазақ тілінің академиялық грамматикасын» жарыққа шығаруды жоспарлап, фонетика, морфология, морфонология, сөзжасам, синтаксис салалары бойынша жаңа ізденістерді қосуды көздеп отыр.

Болашағы
Бүгінгі таңда қазіргі қазақ тілі грамматикасы құрылымдық тұрғыдан айтарлықтай зерттелген деуге болады. Қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық категориялар, сөз таптары, сөз тіркесі, сөйлем түрлері (жай, күрделі және құрмалас сөйлем), оның ішінде, парцелляцияланған сөйлем т.с.с. мәселелер жеткілікті қарастырылған. 2002 ж. жарық көрген «Қазақ грамматикасының» (784 бет) заңды жалғасы ретінде, 2021-2022 жж. бағдарламалық-нысаналық зерттеу аясында толықтырылып, жаңа ғылыми тұжырымдар ескеріліп, қазақ грамматикасы қайта шығарылатын болады.

Қазіргі зерттеулер негізінен төрт бағытта жүргізіліп келеді: – функционалды бағытта жүргізілген зерттеулерде сөйлеуші позициясына ерекше мән беріледі. Негізгі ұстанымы – тілді мақсатты бағытталған жүйе ретінде қарастыру; – инновациялық бағыттағы зерттеулерде белгілі бір стильдің жанрлық-стильдік ерекшеліктері сөз болады. Қазіргі кезеңдегі әртүрлі дискурстағы жаңа сөз тіркестерін, сөйлемнің жаңа түрлерін, дәстүрлі сөйлемдердің қолданыстағы өзгерістерін т.с.с. айқындау. Негізгі ұстанымы – қазіргі кезде ғылыми дискурс, публицистикалық дискурс, бұқаралық ақпарат құралдарының тіліндегі, көркем әдебиеттегі, ауызша сөйлеу тіліндегі жаңа қолданыстарды анықтау; – этноөзекті, этнограмматика бағытындағы зерттеулер грамматикалық тұлғаларды когнитивті бағытта талдайды. Негізгі ұстанымы – грамматикалық тұлғалардың ұлттық болмысты, ұлттық ерекшелікті танытудағы қызметін аныктау; – Прагмалингвистика, прагмаграмматикалық зерттеулерде коммуникативті мақсатқа сәйкес грамматикалық формалар мен сөйлем түрлерінің қолданылу ерекшеліктеріне назар аударылады. Негізгі ұстанымы – әрбір грамматикалық тұлғаның сөйлеушіге беретін әсерін анықтау. Соңғы кезде тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру қарқын алып келеді.

Қазіргі тіл білімінің зерттеу парадигмасында жүйелік-құрылымдық зерттеулерден антропоцентристік қағидаға негізделген, тілдің когнитивтік, прагматикалық қызметін ашатын, дүниетанымдық әлеуетін ғылыми тұрғыдан пайымдауға арналған зерттеулер кең өріс алды. Бұл орайда, әсіресе, функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған зерттеулерге ерекше мән беріліп отыр. Ғылыми зерттеулер «сипаттама лингвистикадан» «функционалды бағыттағы» зерттеулерге ойысып, тілді динамикалы, дамып отыратын құбылыс ретінде қарастыра бастады. Қазақ тіл білімінде функционалды грамматиканың алғашқы нышандары А.Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Ы. Маманов, С. Исаев еңбектерінен бастау алса, кейін З. Ахметжанова, Қ. Рысалды, Н. Сәрсембаева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде сөз болады.

Осы бағыттағы зерттеулер әрі қарай жалғасын табуы керек. Сондықтан:
1. Қазіргі зерттеушілер антропоөзектілікке басымдық беріп, басты назар аударуда. Нақты бір тілдегі концептілерді танытатын лексикамен салыстырғанда, грамматика тұрақты категориялар жүйесін құрайды және дүние бейнесін жасауда жекелеген сөздердің ғана емес, грамматикалық категориялар мен синтаксистік құрылымдардың да өзіндік орны бары ғылыми ортаға таныс тұжырым. Алайда қазақ тілінің грамматикасы когнитивтік тұрғыдан әлі де толық зерттелмей келеді. Сондай-ақ ақиқат болмыстың концептуалды интерпретациясындағы сөзжасамның да орны ерекше. Себебі сөзжасам грамматикалық тұлғалардың көрінісін, санадағы бейнесін айқындайды.
2. Грамматиканың өзегі – грамматикалық бірліктер, топтар мен категориялар, жүйе құрайды. Морфологияға идиоэтникалық сипат тән болғандықтан, грамматика менталдылыққа әсер етіп отырады. Сол себепті ұлттық грамматикалық ойлау жүйесін көрсететін этнограмматикалық сөздік қажет. Тілдегі актив, пассив құрылымдардың, бір құрамды және екі құрамды сөйлемдердің қолданысы прагматикалық мақсат пен жағдаятқа байлаулылығы барынша толыққанды зерттелуі тиіс болса да, қазақ тіл білімінде бұл бағыттағы зерттеулер әлі қолға алынбай келеді.
3. А.В. Бондарко дәстүрлі грамматиканың шын мәнінде таза формалды сипатта емес екенін айта келіп, оның негізінен айырым-деңгейлік және біржүйелі сипатта болғанын ескертеді. Ал жүйелі- дифференциалды (айырым) зерттеулерде тілдік бірліктер ғылыми тұрғыдан сипатталып, талданады. Тілді тұтас жүйе ретінде зерттеу үшін көпдеңгейлі кұрылым түзетін құраушы бірліктерді анықтап алу қажет. Сондықтан дәстүрлі және функционалды грамматиканың негізгі айырмашылығы жүйеліліктің бар-жоғында емес, жүйеліліктің түрлі аспектіде, әртүрлі тұрпат межесінде көрініс табуы тұрғысынан сипатталуына байланысты. Олар бір-біріне қайшы емес, керісінше, бірін-бірі толықтырады. Жаңа бағыттағы зерттеулер бұрынғы грамматикалық зерттеулерге иек артады, яғни дәстүрлі зерттеулер де ғалымдар назарынан тыс қалмауға тиіс. Сонымен бірге А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Е. Омаров, Т. Шонанов т.с.с. ғалымдардың репрессиялануына байланысты кезінде тоқыраған ғылыми көзқарасты, танымды зерделей отырып, алға жетелеу керек. Бұл тұрғыда тілдік категорияларды ұлттық болмыс, ұлттық ерекшелікпен байланыстырып, өзіндік болмысын анықтай түсу өзекті.
4. Ауызша тілдің грамматикалық сипаттамасын зерттеуді жетілдіру қажет. Бұл ғалым Р. Әмір еңбектерінде сөз болғанмен, жалғасын толыққанды таппады. Осы бағыттағы зерттеулерді жалғастырып қана қоймай, дамыта түсу қажет.
5. Грамматикалық ерекшеліктерді сөз еткенде, әрбір жанрды, стильді ескеру қажет. Саяси сипаттағы материалдардың тілі, ондағы сөз тіркестері мен сөйлем түрлерінің қолданысы, мақсаты, ерекшелігі, онда жаңа құрылымдардың пайда болуы, соңғы он жылдағы өзгерістер тіркеліп, зерттелуі керек.
6. Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі грамматика тұрғысынан арнайы зерттеуді қажет етеді. Мұнда газет-журналдардың тілі ғана емес, теледидар, радио тілі де сөйлеу тілі мен әдеби тілдің ауызша түрі аспектісінде зерттелуі керек.
7. Сондай-ақ публицистикалық стиль, публицистикалық мәтіндердің грамматикалық құрылымы зерттелуі керек.
8. Ғылыми стиль, ғылыми стиль мәтіндері де арнайы зерттеу нысанына айналуға тиіс.
9. Қазіргі көркем әдебиет тілі, әсіресе соңғы он жылдықта қауымға таныла бастаған жас жазушылардың шығармаларының тілін, қазіргі қазақ тілінің өміршең қалпын білуге көмектесетіндіктен, зерттеу, талдау қажет.
10. Қазіргі кезде мектеп грамматикасы мен ғылыми грамматиканың арасында байланыс аздығы өз алдына, сәйкессіздік те көп. Бұл қазақ тілін оқытуда қиындық тудырады. Осы мәселе де шешімін табуы тиіс екенін бөлім қызметкерлері жақсы түсінеді.
11. Енді бір келелі мәселе қазақ тілі пунктуациясына қатысты қалыптасқан. Пунктуация емлемен тығыз байланысты және синтаксистен тыс қарастыру мүмкін емес. Бұл сала – қазақ тіл біліміндегі аз зерттелген салалардың бірі. Сондықтан болашақта осы бағыттағы зерттеулерді синтаксиспен, сөйлем түрлерімен бірлікте алып зерттеуді қолға алу керек.
12. ХХ ғасыр басындағы оқулықтар тілі мен мерзімді басылымдардың, көркем шығармалардың грамматикалық құрылымын сипаттайтын арнайы зерттеулер жазылуы қажет. Түрлі саяси жағдайлардың әсерінен зерттелмей, ғылыми айналымға толық қосылмай келе жатқан бұл кезеңдегі шығармалар мен тұлғаларды, олардың тілін таныту – абзал міндеттердің бірі.
13. Қазіргі заманғы интернет, түрлі сайттар тілінің және жастар тілінің дұрыс қалыптасуына ықпал ету үшін бөлім қызметкерлерінің арнайы зерттеулер жүргізуін қолға алу да – заман тудырып отырған қажеттілік.
14. Бөлімде орындалған зерттеулердің нәтижесі оқу орындарына арналған оқулықтар мен оқу құралдарында көрініс табуына, сөйтіп жаңа грамматикалық білімдер жүйесін қалыптастыруға атсалысу да бөлім үшін керек қадам.

Тілді осылайша зерттеу нәтижесінде, біріншіден: – функционализм бағытындағы зерттеулер көбейіп, тілдің қызметіне деген қызығушылық артады; – тілдік құралдарды қалай пайдалануға болатыны және олардың өзіндік ерекшеліктері анықталады; – заманауи шығармалардың, жанр мен стиль түрлерінің, түрлі мәтіндер тілі бойынша грамматикалық құрылымдардағы өзгерістердің пайда болуын бақылау, зерделеу, қандай да бір процестердің әсері болатыны анықталады; – белсенді грамматикалық өзгерістердің пайда болуының түрлі себептерін анықтау, нақтылау барысында тілдің қолданылу ерекшеліктері айқындалады, сипаты ашылады, қазіргі кездегі жай-күйі және болашағы болжамдалады. Екіншіден: – қоғам дамуына, түрлі өзгерістерге байланысты норма да жетіліп, өзгеріп отыратындықтан, нормаға қайшы келетін қолданыстардың бәрін қателік ретінде тану дұрыс болмайтыны, ол тілдік не болмаса узуалды сипат алса ғана, тілдегі қандай да бір үдерістің көрсеткіші бола алатынын жіті бақылап отыру керектігі белгілі әрі бұл – бөлім алдында тұрған келелі міндеттердің бірі. – лингвистикадағы жаңа ағымдар мен бағыттарға сай жаңа зерттеулер жүргізу және зерттеу материалдарын мектеп грамматикаларында, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен оқу құралдарында пайдалануға болатынын ғылыми негіздеп отыру бұрын да атқарылған іс болса, қазір де табандылықпен жүзеге асыратын міндеттер қатарынан табылады. Грамматика бөлімі алдағы уақытта жаңа бағыттағы зерттеу тақырыптарымен айналысуды жоспарлап отыр, әр тақырып бойынша болжамды нәтижелерге қол жеткізуді көздейді. Атап айтқанда: Қазақ тілінің этнограмматикалық сөздігі. Қазіргі қазақ жастарының санасында көмескіленген дәстүрлі атаулар мен кейбір грамматикалық, лексика-грамматикалық нормаларды тарихи, ғылыми және көркем әдебиет мәтіндерінен жинастырып, тілдік-коммуникативтік бірліктерді жинап, лексикалық және грамматикалық мағынасы мен қолданысын айқындау, өзге тілге аударылмайтын, отбасы дискурсындағы эквивалентсіз сөздер мен қолданыстардың екі тілді сөздігін дайындау.

Сонымен бірге теориялық зерттеулердің нәтижесінде өзге ұлтқа қазақ тілін үйретуде пайдаланатын этнограмматикалық және лингвомәдениеттанымдық өнімдер ұсыну. Қазақ тілінің функционалды синтаксисі. Тіліміздегі синтаксистің негізі нысандары болып табылатын сөз тіркесі, жай сөйлем, құрмалас сөйлемді толыққанды меңгеру қажет. Сөз тіркесі мен тіркесімділіктің ара жігін айқындайтын ғылыми еңбектерді басшылыққа алу, жай сөйлемде қарастыратын мүшеленбейтін, толымсыз сөйлемдердің грамматикалық мағынасын, оны ажырататын грамматикалық формаларды меңгерту, құрмалас сөйлемді жаңа функционалдық бағытта зерттеу, оқыту, қазақ тілі синтаксистік құрылысының құрылымдық-мағыналық парадигмаларын қамту, синтаксистік бірліктердің бұрыннан белгілі сипаттарынан тысқары жаңа қырларын таныту қазіргі таңда өте өзекті болып отыр. Қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар Б.Шалабай, Т.Ермекова, Ж.Жақыпов, Б.Сағындықұлы, М.Жолшаева және т.б. функционалды синтаксиске байланысты жан-жақты зерттеулерді жалғастыруда. Осы ғалымдардың еңбектері негізінде толықтырылған ғылыми-практикалық еңбек жазуды келешекте қолға алуға болады. Ауызша тілдің грамматикалық сипаттамасы. Сөйлеу тілінен де, жазба сөзден де өзгеше болуына байланысты негізгі белгілері бойынша сөйлеу тіліне жақындағанмен (морфологиялық және синтаксистік бірліктерінің сипаты диалогқа негізделіп, шұғыл (спонтанды) сипатта болуына қарай және т.б.), ауызша тілдің аралас стильдік түзілім болатыны көрсетіледі.

Ауызша тілдегі сөйлемдердің қысқа болатыны, фразалардың қарапайым болу себебі анықталады; кейбір грамматикалық нормалардың сақталмау себебі де көрсетіледі; сұраулы сөйлемдер, қаратпа сөздер, диалог, сұрақ-жауап, қыстырма сөздер, жіктеу есімдіктері, бұйрық райлы есімдіктердің қолданым ерекшеліктеріне, ым, ишарат, интонация сияқты тілдік емес, коммуникациядағы көмекші құралдар бірліктерінің қызметіне талдау жасалады. Ауызша тілде сөйлеу элементтері ұшырасып отыратыны, мәтін түзу тәсілдері, сөз формалар, морфологиялық топтар мен морфологиялық категориялардың қолданылу жиілігі тұрғысынан ауызша тілде нормадан ауытқу болатыны, еркін құрылымдар қолданыс табатыны көрсетіледі. Жалпы алғанда, Грамматика бөлімі аталған тақырыптардан басқа да жаңа, өзекті мәселелермен айналысып, қазақ тілі грамматикасын сан қырынан қарастыруды мақсат етеді.

Тұлғалар
Ысқақов Ахмеди Ысқақұлы
(21.11.1910 – 15.12.1996)
1940 ж. Алматы мемлекеттік педагогикалық институтының филология факультетін, 1941 ж. КСРО Ғылым академиясының КСРО халықтарының тіл және жазу институтының аспирантурасын бітірді. 1941-1942 жж. « Халық мұғалімі» журналының редакторы және ҚазПИ (қазіргі ҚазҰПУ) директорының орынбасары, 1942-1947 жж. Педагогикалық және оқытушылық институты директорының орынбасары және оқытушысы, 1947-1951 және 1953-1955 жж. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында кафедра меңгерушісі, 1951-1953 жылдары Қазақ КСР Тіл және әдебиет институтының директоры, 1955-1961 жж. ҚазССР Ағарту министрлігі Педагогикалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының директоры қызметін атқарды. 1961-1996 жж. Қазақ КСР ҒА Тіл білімі институтының бөлім меңгерушісі болып қызмет етті. А. Ысқақов – қазақ тілтануының тарихы мен қазіргі жағдайы, грамматика (мор - фология), сөз таптарының теориясы және сұрыпталуы, лексика және лексикография, оқыту методикасына бағытталған 200-ден астам ғылыми жұмыстың авторы. Әртүрлі жылдарда жарық көрген еңбектерін атап көрсетсек: « Наречие в современном казахском языке» (1950). «Қазіргі қазақ тiлi» (1964), «Қазақ тiлi: (фонетика, лексика, морфология)» (1972). «Қазіргі қазақ тiлi» (1974), «Қазақ тiлi: 4 класс (1974) т.б. «Қазақ тiлi: 4 класс арналған оқулық (1986). «Қазiргi қазақ тiлi: морфология» (1991). «Қазақ тiлi: 5-сыныпқа арналған оқулық (1999). «Қазақ тiлiнiң фономорфологиялық құрылысын тарихи тұрғыдан сараптау: Оқу құралы (1999). т.б. Ғалымның бастауымен он томдық «Қазақ тілінің сөздігі» мен «Абай шығармаларының сөздігі» құрастырылды. Ал 1968 ж. А. Ысқақовтың жалпы редакцияны басқаруымен «Абай тілі сөздігі» жарық көреді. Тіл біліміне сіңірген ерен еңбегі үшін А. Ысқақов « Еңбек Қызыл Ту Ордені», « Халықтар достығы» ордені, «Құрмет белгісі», Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасы, «Қазақ КСР Халық ағарту ісінің үздігі» төсбелгісімен марапатталды. ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, Қазақстанның Еңбек сіңірген ғылым қайраткері атанды.
Қордабаев Төлеубай Рақымжанұлы
(12.12.1915 – 27.04.2000)
1940 ж. Қазақ Педагогикалық институтын бітірді. Еңбек жолын Моңғолия Халық Республикасының Баян-Өлгий аймағында қызмет істеуден, ҚазПИ-де сабақ бе - руден (1946-1949) бастады. 1946-1993 жж. ҚазПИ-де, Қыздар педагогикалық институтында, Жоғарғы партия мектебінде, Қарағанды мемлекеттік университетінде қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, Қазақстан ғылым академиясының Тіл білімі институтында бөлім меңгерушісі болды. 1949 ж. қазақ тіліндегі етістіктің шақтары туралы кандидаттық диссертация қорғады. ХХ ғасырдың 60-жылдары Т. Қордабаев синтаксис саласы бойынша зерттеу жүргізіп, 1961 ж. шыққан «Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис» оқулығының құрмалас сөйлем бөлімінің авторы болады. Т. Қордабаев 1962-1967 жж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Грамматика бөлімін басқарды. Т. Қордабаев – қазақ тілінің синтак - систік құрылым тарихын алғаш зерттеген ғалым. 1967 ж. ХV-ХХ ғасырлардағы қазақ жазбалары тілінің синтаксисінен докторлық диссертациясын қорғап, «Тарихи синтаксис мәселелері» (1961 ж.), «Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі» (1966 ж.), « Поэзиялық шығармалардың синтаксистік құрылысына» арналған еңбектер жазды. Тәуелсіздік жылдары жарық көрген «Қазақ тіл білімінің мəселелері» еңбегі 1995 ж. толықтырылып, өңделіп «Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары» деген атпен жарыққа шығады. Т. Қордабаев – 10-нан астам оқулық пен ғылыми-зерттеу еңбектердің, монографиялардың авторы. Негізгі ғылыми- зерттеу жұмыстары қазақ тілінің тарихи синтаксисіне, мақал-мәтел және поэзия синтаксисіне, тіл графикасы мен орфографиясына, лексикасы мен лексикографиясына, сондай-ақ жалпы тіл білімі мәселелеріне арналған. Атап айтсақ, «Жалпы тіл білімі» (1975), «Түркология және қазақ тіл білімі» (1992), «Қазақ тіл білімінің мәселелері» (1991), «Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары» (1995). Тіл тарихы мен оның құрылымдық мәселелерін зерттеген көрнекті ғалым Т.Қордабаев « Еңбек Қызыл Ту», МХР-дің «Алтын ғадас» орденімен, Құрмет грамотасымен марапатталды.
Аққал Қалыбаева (Хасенова)
(17.04.1923 – ...)
Орта мектепті 13 жасында үздік бітіріп, Ташкенттің техникумында оқыды. Кейін Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында сырттай оқи жүріп, Ташкент Педагогикалық институтында өзбек тілі мен әдебиеті факультетінде оқиды. Оны үздік бітіріп, КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы Тіл және әдебиет институтының аспирантурасына түседі. Еңбек жолын Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында ұстаздық етуден бастады. Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтында аға, жетекші ғылыми қызметкері, грамматика бөлімінің меңгерушісі, директордың орынбасары қызметтерін атқарды. 1949 ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі етіс категориясы» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Ал 1960 ж. түркі тіл біліміндегі туынды түбір етістіктер мәселелерін зерттеп, түркі тіл білімінде, қазақ тіл білімінде әйел тілшілердің ішінен алғаш рет докторлық диссертация қорғады. 1951 ж. қазақ тіліндегі етіс категориясы туралы үлкен зерттеу еңбектердің бірін – «Қазақ тіліндегі етіс категориясы» мо - нографиясын жарыққа шығарады. А. Хасенова 1956-1978 жж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Грамматика бөлімін басқарды. 1967 ж. Қазақ ССР Ғылым Академиясы Тіл білімі институтында баспадан шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» (1-кітап) морфология бөлімінде М. Балақаев, Т. Қордабаев, А. Ысқақовтармен редколлегия алқасында болды. Қазақ тіл білімінде сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуына А. Хасенованың қосқан үлесі ерекше. Қазақ тілі мәселелеріне байланысты 100-ге тарта ғылыми мақаласы жарияланды. Бірнеше медальмен марапатталды.
Оралбаева Нұржамал Оралбайқызы
(15.05.1928 – 03.12.2020)
1949 ж. Қазақ Педагогикалық университетін бітірді. 1949-1952 жж. ҚазКСР ҒА Тіл білімі институты аспирантура бөлімінде оқыды. 1952-1962 жж. ҚазПИ-де оқытушы, 1962-1973 жж. доцент, 1973-1975 жж. осы институттың профессоры болды. Ал 1975-1989 жж. ҚР ҰҒА А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі инсти - тутында аға ғылыми қызметкер, 1989-1997 жж. ҚазПИ-де қазіргі қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, 1990-1991 жж. осы институтта проректор, 1997 жылдан қазақ тілі кафедрасының профессоры қызметін атқарды. 1956 ж. профессор С.Аманжоловтың жетекшілігімен « Октябрьден кейінгі кезеңдегі қазақ жазуының тарихы» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған ғалым зерттеуші еңбегінде қазақ жазуының кезеңдік тарихы сараланып, негізін С. Аманжолов қалаған кирилл таңбалары бойынша жасалған қазақ əліпбиінің өзекті м əселелері ғылыми тұрғыдан бағаланды. 1971 ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Ғылыми жұмысында күрделі лексикалық бірліктердің сипаты жөнінде құнды теориялық пікірлер айтылды. Нұржамал Оралбайқызы – қазақ тіл білімінде сөзжасам жүйесін жеке сала ретінде қалыптастырған ғалым. «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты авторлық ұжым жарыққа шығарған монографиялық зерттеу арқылы сөзжасам жеке сала болып қалыптасып, ғылыми-теориялық негізі қаланып, салалық метатілі, терминдер жүйесі түзілді. Нұржамал Оралбайқызы Оралбаева – қазақ тілінің грамматикасына, жалпы тіл білімі мәселелеріне арнап жазған 100-ден аса ғылыми мақаланың авторы, ҚазКСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері.
Жанпейісов Ербол Несіпбайұлы
(27.12.1930 – 26.06.2012)
1948 ж. Жетісудің атақты байы Маманның атымен аталатын Мамания мектебін алтын белгімен аяқтады. 1953 ж. С. Киров атындағы ҚазМУ-ін бітіреді. Ербол Жанпейісов өзінің ғылыми жолын 1957 ж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында кіші ғылыми қызметкер болып жұмыс істеуден бастайды. Ғалым өмірінің соңына дейін осы Институтта аға, жетекші, бас ғылыми қызметкер ретінде табан аудармай қызмет етті. 1958 ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі модаль сөздер» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғады. Бұл ғылыми жұмыс қазақ тіл білімінде ғана емес, түркітануда модаль сөздер жайлы жазылған тұңғыш еңбек болды әрі модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде енгізді, есімді және етістікті модаль сөздер деп екіге бөліп, түркі тілдеріндегі модаль сөздер мен модальді тіркестердің жасалу жолдарының 6 түрін көрсетіп берді. Ғалымның «Қазақ прозасының тілі» (1968 ж.), «Абай жолы» эпопеясының тілін», ондағы ұлттық кодтар мен символдарды этнолингвистикалық тұрғыда терең зерделеген еңбегі алдымен 1976 ж. қазақ тілінде « М . Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі» деген атпен, кейіннен орыс тілінде «Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах про - изведений М.Ауэзова)» (1989) деп жарыққа шығып, қазақ этнолингвистика - сы мен этимологиясындағы іргелі зерттеу ретінде танылды. 1991 ж. «Қазақ тілінің этномәдени лексикасы» атты докторлық диссертациясын қорғады. Е. Жанпейісов 2002 ж. жарық көрген Академиялық грамматиканың бас редакторы болды. Профессор Е. Жанпейісов – қазақ тіл білімінде этнолингвистика мен тың сала функционалды грамматиканың негізін қалаған ғалымдардың бірі. Ғалым этимологиялық зерттеулерге барынша ден қойып, ҚР ҰҒА Хабаршысы журналының 4 санында (2005, №3, 2006, №1 2006, №4, 2007, №2) жариялаған «Төрт түлік төңірегінде» атты мақалалар сериясында қой, сиыр, жылқы, түйе малдарына қатысты атаулардың шығу төркінін зерттейді. Қазақтың этномәдени құндылықтарын терең зерделеген монографиясы «Қазақ ескіліктері» («Қазақ тілі», 2018 ж.) жарық көрді.
Әмір Рақыш Сәтұлы
(09.01.1930 – 06.12.2020)
1946-1951 жж. С . М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетінде қазақ тілі мен әдебиеті мамандығында оқыды. 1955 ж. филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін диссертация қорғады. 1955-1987 жж. Қазақ ССР Оқу министрлігі Педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері, Қазақ ССР Оқу министрлігі Педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтында бастауыш мектеп секторының меңгерушісі, С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, осы университеттің филология факультетінің деканы, Алматы шетел тілдері педагогтік институтының ректоры қызметтерін атқарды. Ғалым Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл білімі институтында: 1964-1975 жж. аға ғылыми қызметкер, 1966-1968 жж. кәсіподақ ұйымының төрағасы, 1968-1972 жж. партия ұйымы секретары болды. Ғалымның әр жылдары жариялаған еңбектері: « Жай сөйлем синтаксисі» (оқулық) (1998 ж.), «Қазақ тілінің грамматикасы: «Жалғаулықтар», « Демеуліктер» (1972 ж.). «Қазақ тілінің грамматикасы: «Хабарлы сөйлем», « Сұраулы сөйлем», « Бұйрықты сөйлем» (1972 ж.). «Қазақ тілі: жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық (1998 ж.), «Қазақ тілі: жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған бақылау оқулығы» (2000 ж.). 1992 жылы «Қазіргі қазақ тілі» курсынан дәріс оқыды, «Жай сөйлем синтаксисі» деген оқулық шығарды. «Тіл білімінің актуалды проблемалары», «Синтаксистің коммуникативтік аспектісі» арнаулы курстары бойынша дәрістер оқыды. Ғалым 1992 жылдан әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде қазақ филологиясы кафедрасының профессоры болды. 80-нен аса ғылыми еңбектері, соның ішінде 7 монографиясы жарық көрді. «Құрмет белгісі» орденімен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Құрмет грамотасымен марапатталған, 5 ғылым кандидатын, 1 ғылым докторын тәрбиеледі.
Есенов Қайырболат Мұқанұлы
(06.05.1931 – 12.01.1996)
1947 ж. Омбы педагогикалық училищесін бітіргеннен кейін еңбек жолын Омбы облысындағы №1 жетіжылдық мектепте үш жыл қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болудан бастады. 1955 ж. қазіргі Қазақ ұлттық университетін тамамдағаннан кейін екі жыл Көкшетау облысы, Мұғалімдер білімін жетілдіру институтында қазақ тілі мен әдебиеті кабинетінің меңгерушісі болып, 1957 жылдан өмірінің соңына дейін ҚР Ұлттық ғылым академиясының Тіл білімі институтында ғылыми қызметкер, 1991-1996 жж. бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарды. Қ. Есенов – қазақ тіл білімі синтаксисінде күрделенген сөйлемдер категориясының теориялық негізін қалаған ғалым. Ол «Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер» атты тақырыпта кандидаттық, «Қазіргі әдеби тіліміздегі күрделенген сөйлемдердің негізгі мәселелері» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Ғалым күрделі құрылымдар мәселесін терең қарастырып, 1982 ж. «Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылысы», 1985 ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар» атты монографияларын жарыққа шығарды. Қайырболат Мұқанұлы – 200-ден астам ғылыми еңбектің, оның ішінде 7 монографияның авторы.
Исаев Сейілбек Мұхамеджарұлы
(13.03.1938 – 09.06.1999)
Филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА-ның корреспондент мүшесі. 1957 ж. С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне түседі. Университеттi үздiк бітіріп, Қазақ ССР Ғылым академиясы Тiл бiлiмi институтында кiшi ғылыми кызметкер болып еңбек жолын бастайды. 1975-1988 жж. С . Исаев Қаз М ҚПИ-де қазақ тiлi кафедрасының меңгерушісі, фи - лология факультетінің деканы, 1999 ж. дейін университет ректоры қызметтерін атқарды. 1991 ж. С .Исаевтың бастамасымен ҚазМҚПИ-де 6 мамандық бойын - ша аспирантура бөлімі ашылды. Ғалым 1966 ж. «1920 жылдардағы мерзiмдi баспасөз тiлi» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 1970 ж. доцент ғылыми атағы берiліп, 1974 ж. «Қазақтың мерзiмдi баспасөз тiлiнiң қалыптасып дамуы» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1979 ж. профессор ғылыми атағын алды. 200-ге тарта ғылыми, ғылыми-әдістемелік, ғылыми-көпшілікке арналған еңбектердің авторы. Әртүрлі жылдарда жарық көрген еңбектері: « Кейбiр сөздердің этимологиясы» (1965). « Сын есім // Қазақ тiлiнiң грамматикасы. 1 бөлiм» (1967). «Қазiргi қазақ тiлiндегi негiзгi грамматикалық ұғымдар (грамматикалық мағына мен грамматикалық форма)» (1990). «Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздердің грамматикалық сипаты» (1998). Ғалымның қазақ әдеби тілінің тарихы, дамуы мен қалыптасуы, қазақ тіліндегі сөздердің негізгі грамматикалық сипаты жайлы жазған іргелі еңбектерінің маңызы зор. Ол еңбектеріне «Қазақ тілі» (1993); «Қазақ тілі жайында ойлар» (1997) және т.б. жатады. 1981 ж. «Үздік еңбегі үшін», «Еңбек ардагері», 1992 ж. Ы.Алтынсарин атындағы медальдармен марапатталды. 1995 ж. ҚР ҰҒА-ның.
Қасым Балқия Қасымқызы
(05.12.1948)
Павлодар педагогикалық училищесін, Абай атындағы Қазақ Педагогикалық институтын бітірді. Кейін ҚР ҰҒА Тіл білімі институтында аспирантурада, Абай атындағы ҚазҰПУ-да докторантурада оқыды. 1976-1991 жж. ҚР ҰҒА-ның Тіл білімі институтының ғылыми қызметкері, 1991 ж. бастап Абай атындағы ҚазҰПУ-дың қазақ филологиясы факультетінде аға оқытушы, доцент, профессор, 1993-1997 жж. факультет деканының оқу ісі жөніндегі орынбасары, 2003-2013 жж. ҚазҰПУ-дың мемлекеттік тіл кафедрасының меңгерушісі болды. 2013 жылдан бері «Академик С. Қирабаев атындағы Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасында профессор қызметін атқарып келеді. 2010 ж. Педагогикалық білім беру Халықаралық ғылым академиясының академигі атағын алды. 1992 ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер» атты кандидаттық диссертация, 2002 ж. «Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері» атты докторлық диссертация қорғады. 430-дан астам жарияланған ғылыми еңбектің авторы. Оның ішінде 10 монографиялық еңбегі бар. Функционалды грамматика, когнитивті семантика және қазақ тілінің сөзжасам, морфология, түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы, когнитивті лингвистика салалары бойынша зерттеулер жүргізіп, еңбектер жазды. 2007 ж. және 2014 ж. «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» мемлекеттік грантының иегері атанды. 2008 ж. ғылым беру саласындағы еңбегі еленіп, «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» төсбелгісімен, 2010 ж. «Педагогикалық қызметтегі табыстары үшін» Ы.Алтынсарин атындағы медальмен марапатталды. 2016 ж. ҚазҰПУ «Құрметті қызметкері», 2019 ж. «Баянауыл ауданының Құрметті азаматы» атанды, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіне 90 жыл мерекелік медалімен марапатталды.
Момынова Бағдан Қатайқызы
(26.06.1957)
1974-1979 жж. С.М.Киров атындағы ҚазМҰУ Филология факультетінде, 1989-1993 жж. осы университеттің аспирантурасында оқыды. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Қазақ филологиясы кафедрасында 1993-2014 жж. қызмет істеді. 2000-2003 жж. ҚазҰУ-да Филология факультеті деканының оқу ісі жөніндегі орынбасары, 2007-2014 жж. Қазақ филологиясы кафедрасының меңгерушісі; 2010-2014 жж. ҚазМҰУ ғылыми кеңесінің, 2005-2010 жж. ҚР Үкіметі жанындағы Мемтерминком мүшесі. 1993 ж. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика» тақырыбында кандидаттық, 1999 ж. «Қазақ газеттерінің лексикасы: жүйесі мен құрылымы» тақырыбында докторлық диссертация қорғады, 2001 ж. профессор атағын алды. 15 кандидат, 1 доктор, 3 PhD, 50-ден астам магистр тәрбиеледі. Профессор Б. Момынованың еңбектері: «Қазақ» газетіндегі қоғамдық- саяси лексика» (1998 ж.), «Газет лексикасы: жүйесі мен құрылымы» (1999 ж.), «Шәкәрім поэзиясының тілі» (2008 ж.), «Тілдегі жаңа бағыттар мен типтік қатынастар» (2009 ж.), 2011 ж. «Қазақ әдеби тілінің тарихы» (оқулық, ҚР БжҒМ грифі), «Қазақ тілінің морфологиясы» (2014 ж., РОӘК, оқу құралы), «Қазақ ым-ишараттары: сөйлеу этикеті мен қатысым мәдениетінде» (2016 ж.) т.б. Жалпы 10 монография, 10 оқу құралы, 2 оқулық (ҚР БжҒМ грифімен), 6 сөздік, 230-дан астам ғылыми мақала авторы. 15 томдық «Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігін» құрастырушылардың, ЖОО-ның бакалавр, магистратура, РhD бойынша оқу стандарты авторларының бірі. СКОПУС журналдарында 6 мақаласы жарық көрген. ҚР Үкіметі жанынан құрылған Орфографиялық жұмыс тобының мүшесі (2017-2021 жж.). Профессор Б. Момынова Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты (2005); 2007 ж., 2011 ж. ЖОО-ның үздік оқытушысы мемлекеттік грантының иегері. С.Аманжолов атындағы ШҚМУ-дың «Құрметті докторы» (2017 ж.). 2015-2020 жж. ҚР ҰҒА А. Байтұрсынұлы атындағы ТБИ Тіл мәдениеті бөлімінің бас ғылыми қызметкері, 2020 жылдан Грамматика бөлімінің меңгерушісі болып еңбек етіп келеді.

Грамматика бөлімінде жұмыс істеген ғалымдар
Ерназарова Зәуреш Шаршыбекқызы
(15.11.1962)
1980-1984 жж. Қызылорда педагогикалық институтының филология факультетін бітірді. 1990-1994 жж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының аспирантура бөлімінде оқыды. 1989-1989 жж. Қызылорда қаласында орта мектептің мұғалімі, 1989- 1990 жж. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінде аға оқытушы, 1995-2002 жж. Қазақ мемлекеттік заң университетінің доценті, 2002-2008 жж. Абылай хан атындағы Қ ХҚжӘТУ-дың қазақ филологиясы кафедрасының жетекшісі болды. 1994 ж. проф. Қ. Есеновтің жетекшілігімен «Қазіргі қазақ тіліндегі көсемше оралымды сөйлемдердің лексика-грамматикалық аспектісі» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаса, 2002 ж. докторлық диссертациясын қорғады. 2005 жылы профессор атағын алды. Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша орта білім беру жүйесінде орыс тілінде білім беретін мектептерге арналған 7-сынып, 8-сынып және 11-сыныптардың «Қазақ тілі және әдебиеті» мектеп оқулықтарының авторы. Сондай-ақ « Казахская лин - гвокультура: язык, человек, этнос» (2016), « Прагматический аспект дискурса» (2017) сынды монографияларын жазды.
Қапалбек Бижомарт Сейсенбекұлы
(08.12.1962)
1985-1991 жж. әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дың филология факультетінде оқыды. 2004 ж. Санкт- Петербург мемлекеттік университетінде филология және лингвоелтану мамандығы бойынша біліктілігін арттыру курсынан өтті. 1991-2007 жж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының грамматика бөлімінде кіші ғылыми қызметкерліктен Грамматика бөлімінің меңгерушісіне (1999-2007 ж.ж.) дейін көтерілді. 1999 ж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жанындағы диссертациялық кеңесте «Көсемше бағыныңқылардың дамып қалыптасуы мен мағыналық түрлері» тақырыбында кандидаттық диссерта - ция қорғады. 2007-2009 жж. Алматы қаласы әкімдігі « Тіл» оқу-әдістемелік орталығының директоры болып істеді. 2009 ж. бастап « Мемлекеттік тілді да - мыту институтының» атқарушы директоры. 200-ге тарта ғылыми-әдістемелік еңбектердің авторы. Оның біразы ұлт ұстазы А. Байтұрсынұлының термин жасамы, әдістемесі және тіл білімі теориясына қатысты көзқарастарын, бүгінгі күнге дейін ғылыми мәнін жоймаған тұжырымдарын қайта түлетуге, ағартушы ғалымның әліппесі мен әдістемелік ұстанымдарын оқу үрдісіне қайта енгізуге арналған. Б. Қапалбек қазақ тілін өзге аудиторияда оқытуға арналған бірқатар оқу құралдар әзірлеп, жарыққа шығарды.
Жұбаева Орынай Сағынғалиқызы
(22.08.1970)
1994 ж. Абай атындағы Алматы Мемлекеттік университетінің филология факультетін қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша бітіргеннен кейін С. Аспандияров атындағы Қазақ медицина институтында оқытушы болып қызмет етті. 1995-1998 жж. Қ. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің оқу басқармасы бөлімінде жұмыс істеді. Орынай Жұбаева 1998 ж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты аспирантурасының күндізгі бөліміне түсіп, 2002 ж. 1 наурызында Институт жанындағы Диссертациялық кеңесте академик Рабиға Сыздықтың жетекшілігімен «Қ. Кемеңгерұлының тілтанымдық мұрасы мен лингвистикалық тұжырымдамалары» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады. 2002 ж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Грамматика бөліміне ғылыми қызметкер, 2004-2007 жж. аға ғылыми қызметкер, 2007- 2020 жж. осы бөлімнің меңгерушісі қызметтерін атқарды. 2010 ж. филология ғылымдарының докторы, профессор З.Қ. Ахметжанованың жетекшілігімен «Қазақ тілі грамматикалық категорияларының антропоөзектілігі» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Грамматика бөлімінің 2003-2005 жж. арналған «Қазақ тілінің функционалды грамматикасы», 2006-2008 жж. арналған «Қазақ синтаксисінің коммуникативтік-прагматикалық аспектісі» тақырыбындағы жоспарлы зерт - теу жұмыстарының, 2009-2011 жж. жоспарланған «Қазақ тіліндегі квалита - тивтік және квантитативтік өрістер» тақырыбы бойынша ғылыми жұмысты орындаушылардың бірі. 60-тан астам мақала жариялаған зерттеуші ғалым.
Жолшаева Майра Сатыбалдықызы
(08.07.1974)
1996 ж. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың филология факультетін үздік дипломмен аяқтады. Сол жылы аталған факультеттің Қазақ филологиясы кафедрасына аспирантураға қабылданып, профессор Т. Сайрамбаевтың жетекшілігімен сөз тіркесі синтаксисінің өзекті мәселесіне арналған ғылыми зерттеу жұмысын қолға алады. Еңбек жолын Алматы экономика және Құқық колледжіне оқытушы болудан бастайды. 2001 ж. 25 мамырда А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтындағы Диссертациялық кеңесте кандидаттық жұмысын сәтті қорғап, осы жылдың маусым айынан бастап аталған Институттың Грамматика бөліміне кіші ғылыми қызметкер болып жұмысқа қабылданады. 2009 ж. «Қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн» деген тақырыпта докторлық диссертациясын қорғайды. М. Жолшаеваның ғылыми еңбектері қазақ тілінің грамматикасы, грамматикалық семантика, функционалды грамматика бағыттарын қамтиды. Әр жылдары жарық көрген «Қазақ тіліндегі сын есімдердің валенттілігі» (2008), «Қазақ тіліндегі етістіктер және аспектуалды семантика» (2011), « Семантика: етістік» (2018) атты монографиялардың, «Қазақ тілінің функционалды грамматикасы» (2010), « Жұмсалымды грамматика» (2016) ұжымдық монография авторларының бірі. 15 томдық «Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігін» құрастырушылардың бірі. Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша орта білім беру жүйесінде қазақ тілінде білім беретін қазақ мектептеріне арналған 5-сынып, 6-сынып және 11-сыныптарға арналған «Қазақ тілі» мектеп оқулықтарының авторы. 2008 ж. бастап қазіргі кезге дейін Сулейман Демирель атындағы университетте Педагогикалық және гуманитарлық мамандықтар факультетінің « Тілдік білім беру» кафедрасының профессоры қызметінде.

Бөлімнің ғылыми қызметкерлері
Солтанбекова Альфия Абдыкенқызы
(11.07.1981)
1998-2002 жж. аралығында Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірді. 2002-2004 жж. «Болашақ арнайы мамандандырылған» орта мектепте қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болды. 2002-2005 жж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты аспирантурасының күндізгі бөлімінде оқыды. 2006 ж. бері А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының кіші, ғылыми, аға, жетекші ғылыми қызметкері. 2010 ж. филология ғылымдарының докторы, профессор Е.Н. Жанпейісовтің жетекшілігімен «Қазіргі қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/бейлокалдылық функционалды-семантикалық категориясы» атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады. 2015-2016 жж. «Жас ғалымдарға арналған мемлекеттік стипендия» иегері. 2015-2017 жж. «Қазақ пунктуациясының мемлекеттік тілдің қолданыс аясына байланысты даму үдерісі» атты іргелі зерттеу тақырыбының ғылыми жетекшісі болды. 2016 жылы «Тәуелсіз Қазақстанның рухани және әлеуметтік дамуы жолында қол жеткен табыстары және оның гүлденуіне қосқан зор үлесі үшін» Құрмет грамотасымен марапатталды. 2018-2020 жж. «Латынграфикалы жаңа ұлттық әліпби негізінде қазақ жазуын жаңғыртудың ғылыми-лингвистикалық базасын әзірлеу» атты бағдарламалық-нысаналық зерттеу аясында дайындалған «Кирил және латын графикаларында жаңа неологиялық сөздік» (2020 ж.), «Кирил және латын графикаларында қазақ тілінің тіркесімдер сөздігі» (2020 ж.) құрастырушылардың бірі. 70-қа жуық ғылыми мақалалар мен бір монографияның авторы.
Рамазанов Талғат Бекболатұлы
(28.09.1992)
2011-2015 жж. әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филология факультетін қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша (бакалавриат), 2015-2017 жж. аталған университеттің магистратурасын қазақ филологиясы мамандығы бойынша бітірді. Қазіргі таңда қазақ филологиясы мамандығы бойынша докторантурада білім алуда. 2017 ж. бастап Грамматика бөлімінің ғылыми қызметкері. Қазақ тілінің функционалды грамматикасы, когнитивті грамматика, дискурс, мәтінтануды зерттеумен айналысады. 15-тен астам ғылыми мақаланың авторы.
Кегенбекова Алтын Дәулетқұлқызы
(28.07.1995)
2013-2017 жылдар аралығында әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филология факультетін «Филология: қазақ тілі мамандығы» бойынша (бакалавриат), 2017-2019 жылдар аралығында Қазақ ұлттық университеті және «Ғылым ордасы» кешенінің базасындағы ғылыми-зерттеу институттарының бірлескен білім беру бағдарламаларының магистратурасын Лингвистика мамандығы бойынша бітірді. Қазіргі таңда Лингвистика мамандығы бойынша докторантурада білім алуда. 2018 жылдан бастап Грамматика бөлімінің ғылыми қызметкері. 15-тен астам ғылыми мақаланың авторы.
Иманғазина Меруерт Әнуарқызы
(02.04.1998)
2015-2019 жж. әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Филология факультеті күндізгі бөлімінде Қазақ филологиясы мамандығы бойынша білім алды. Жоғарғы оқу орнында үздік оқығаны үшін Тұңғыш президент шәкіртақысын иеленіп, бакалаврды үздік дипломмен аяқтады. 2019-2021 жж. аталған университет - те магистратурада білім алды. 2021 ж. бастап А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Грамматика бөлімінде аға лаборант болып қызмет етуде.
Слямбеков Қымбат Берікұлы
(20.02.1993)
2011-2015 жж. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ның Филология және әлем тілдері факультетінде (қазақ филологиясы мамандығы бойынша) білім алды. 2014-2016 жж. « Мемлекеттік тілдерді дамыту институты» ЖШС-нда ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді. Балаларға арналған энциклопедия, оқулық жазумен, әлеуметтік лингвистика бағытында зерттеу мақалалар жазумен айналысты. Филология ғылымдарының кандидаты Б.Қапалбекпен бірге жаңартылған бағдарлама бойынша 6-сынып пен 7-сыныпқа арналған қазақ тілі пәнінің оқулығын жазуға қатысты. 2017-2020 жж. түрлі баспасөзде, интернет-журнал мен порталда журналистік қызмет атқарды. 2021 ж. бастап А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында аға лаборант.

Грамматика бөлімінің жарияланымдары
1. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктердің шақ категориясы. – Алматы, 1949. – 168 б.
2. Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. – Алматы, 1951. – 80 б.
3. Қазіргі қазақ тілі: Лексика, фонетика, грамматика (жауапты ред. М. Балақаев, А. Исқақов). – Алматы: Қаз.ССР ҒА басп., 1954. – 564 б.
4. Ысқақов А. Қазақ тiлi грамматикасы: Орта мектепке арналған оқулық. 1-бөлiм: Фонетика, лексика және морфология: 5-6 кл. арналған ( К.Ахановпен бірге). – 3-басылуы. – Алматы: ОПБ, 1954. – 191 б.
5. Оралбаева, Н. Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі қазақ жазуының тарихы. – Алматы: 1955. – 211 б.
6. Қалыбаева ( Хасенова) А. Қазақ тiлiндегi -ла/ -ле аффикстi туынды түбiр етiстiк - тер. – Алматы : Қаз. ССР ҒА басп., 1957. – 83 б.
7. Хасенова А. Қазақ тiлiндегi туынды түбiр етiстiктер. – Алматы: Қаз. ССР ҒА басп., 1959. – 179 б.
8. Қордабаев Т. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Ғылым, 1961. – 278 б.
9. Ысқақов А. Қазақ тiлi. Морфология: Студ. арналған оқулық. – Алматы: Мектеп, 1964. – 399 б.
10. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері (XV-XVIII ғасырлар материалдары бойынша). – Алматы: Ғылым, 1964. – 244 б.
11. Қазақ тілінің грамматикасы. 1-бөлім. Морфология/ Ред. колл.: М. Балақаев, Т. Қордабаев, А. Хасенова, А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1967. – 264 б.
12. Қазақ тілінің грамматикасы. 2-бөлім. Синтаксис/ Ред. колл.: М. Балақаев, Т. Қордабаев, А. Хасенова, А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1967. – 236 б.
13. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. – Алматы: ҚазмемОПБ, 1968. – 292 б.
14. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі ( Октябрь алды және 20-30 жылдар). – Алматы: Ғылым. – 1968. – 272 б.
15. Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер. – Алматы: Ғылым, 1969. – 193 б.
16. Хасенова А. Етiстiктiң лексика-грамматикалық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1971. – 308 б. 17. Есенов Қ. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. – Алматы: Ғылым, 1974. – 195 б.
18. Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер ( Жауапты ред. А. Хасенова). Алматы: Ғылым, 1975. – 226 б.
19. Оралбаева Н. Қазiргi қазақ тiлiндегi етiстiктiң аналитикалық форматтары. – Алматы: Мектеп, 1975. – 136 б.
20. Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977. – 92 б.
21. Жанпейісов Е. «Абай жолы» эпопеясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 168 б.
22. Оралбаева Н. Қазақ тiлiндегi етiстiктiң аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы. – Алматы: Ғылым, 1979. – 195 б.
23. Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар. – Алматы: Ғылым, 1985.
24. Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазiргi қазақ тiлiнiң морфемалар жүйесi. – Алматы: Ғылым, 1986. – 192 б.
25. Оралбаева Н. Қазiргi қазақ тiлiндегi сан есiмнiң сөзжасам жүйесi. – Алматы: Ғылым, 1988. – 104 б.
26. Томанов М., Исаев С., Ибатов Ә. Сөз тіркестерінің мағыналық құрылымы. – Алматы: Ғылым, 1989. – 169 б.
27. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология: Студ. арналған оқулық. 2-басылуы. – Алматы: Ана тiлi, 1991. – 384 б.
28. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім, 1995. – 180 б.
29. Исаев С. Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998. – 304 б. 30. Момынова Б. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика/ Монография. – Алматы: Арыс, 1998. – 110 б.
31. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер. Уәждеме және аталым. – Алматы: Ғылым, 2001. – 167 б.
32. Қасым Б. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. – Алматы, 2002. – 312 б.
33. Қазақ грамматикасы: фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис ( Жауапты ред. Е. Жанпейісов). – Астана, 2002. – 784 б. 34. Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы, 2002. – 189 б.
35. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі ( Оқулық). – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 198 б.
36. Қапалбеков Б. Қазақ тілінің этнограмматикасы: Тіл үйренушілер үшін (бастапқы деңгей). – Алматы: Сөз-слова, 2005. – 208 б.
37. Момынова Б. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика: әлеуметтік бағалауыштық, сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 142 б.
38. Момынова Б. Шәкәрім поэзиясының тілі. Лексика-функционалдық ракурс/ Монография. – Алматы: Арыс, 2008. – 253 б.
39. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 387 б.
40. Қазақ тілінің функционалды грамматикасы. ( Жауапты ред. Ш. Құрманбайұлы). – Алматы, 2010. – 720 б.
41. Қазақ тілінің функционалды грамматикасы. Т.2 (Жауапты ред. М. Малбақов). – Алматы: Дайк-Пресс, 2011. – 828 б.
42. Момынова Б.Қ. Қазақ тілі. Морфология/ Оқу құралы. – Алматы: Арыс, 2012. – 332 б.
43. Солтанбекова А. Функционалды грамматикадағы шақтық локалдылық категориясы. Монография. – Алматы, 2012. – 200 б.
44. Жұбаева О. Қазақ тілінің когнитивті грамматикасы. – Алматы: Қазығұрт, 2014. – 392 б.
45. Әмір Р. Қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 110 б.
46. Грамматикадағы дүниенің тілдік бейнесі (ұжымдық монография). – Алматы: Қазығұрт, 2014. – 400 бет.
47. Жұмсалымды грамматиканың негіздері (ұжымдық монография). – Алматы, 2015. – 508 б. 48. Момынова Б. Қазақ ым-ишараттары: сөйлеу этикеті мен қатысым мәдениетінде. Монография. – Алматы: Арыс, 2016. – 491 б.
49. Қасым Б. Күрделі зат атауларының мағыналық құрылымы және сөзжасамдық үлгілері. – Қарағанды : Medet Group, 2016. – 202 б.
50. Омарұлы Е. Үш томдық шығармалар жинағы: Зерттеулер, мақалалар. – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018. – 397 б.
51. ХХ ғасырдың басындағы терминологиялық сөздіктер және латын графикасына көшу барысындағы ұстанымдар (тарихи-ретроспективті талдау). – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2018. – 664 б.
52. Мамытұлы А. Мақалалар, зерттеулер жинағы. – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018. – 328 б.
53. Абайұлы Т. Шығармалар жинағы: Зерттеулер, мақалалар, аудармалар. – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018 жыл. – 176 б.
54. Басымұлы Қ. Шығармалар жинағы: Зерттеулер, мақалалар жинағы. – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018 жыл. – 240 б.
55. ХХ ғасыр басындағы қазақ тілі жөніндегі зерттеулер (құраст. О.Жұбаева). – Астана: Алашорда қоғамдық қоры, 2018 жыл. – 720 б.