ТУҒАН ТІЛДІҢ ТУ ҰСТАУШЫСЫ

Менің КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі институтының докторантура­сында оқып жүрген кезім… Докторантураға 86-жылғы желтоқсан оқиғасының арқа­сында түсіп едім. Әлі есімде. Он екінші айдың жиырма­ларында мені, ол уақытта ғалым xатшы едім, таңертең шұғыл өзіне директор шақырды. Кабинетіне кірсем, Әбекең, Әбдуали Қайдаров, жалғыз емес екен. Парторг Өмірзақ Айт­байұлы мен профком төрағасы Әлімxан Жүнісбек те бар. Көздері ұйықтамаған адам­дікіндей біраз қызарған, жүзі боп-боз, көңілі жоқтау сияқты.

Әбекең бірден: «Ерден, сен алаңда бол­дың ба ана күндері?» – деді ақырын, әр сөзін асықпай, анық шығарып.
– Иә, – деп жауап бердім мен.
– Тонды теріс айналдырып, шашыңды жалбыратып жүрген сенсің бе?
– Менмін ғой. Әкемнің ескі тоны ғой ол… – деп айта бастағанда, Әбдуали Туғанбайұлы сөзімді бөлді:
– Сені шайтан түртті ме? Не жоғалт­тың алаңда?
Мәселенің күрделі екенін енді сезе бас­тадым. Әкемдей ұстазым өмірінде бізбен бұлай сөйлеспеуші еді. Керісінше, жас­тар­ды жанында үнемі еркелеткендей, еркін, ерік бере ұстаушы еді.
– Жігіттердің бәрі сонда жүрді … Бақ­тыбай, Рысқали, Кәкім, жатақтан бір­талайы… – деп ақтала бастадым.
Жағдай енді белгілі болды. КГБ бас­шы­лары мекеме директорларын жинап алып, түнімен оларға тыңшылары жасаған бейне және фото түсірілімдерді көрсеткен болу керек. «Өз қызмет­кер­леріңізді таны­саңыз, көрсетесіз» деп. Институт қызметкерлерінің қатысқаны анықталса, бұл өте үлкен шатақ мәселе. Институтқа да жаман, мекеме бас­шысын да оңдырмайды… Ал мен, cәтсіз­дік­ке қарашы, жай қызметкер де емеспін – ди­рекция мүшесі, институтта үшінші адам лауазымындамын. Бұл тіпті өрескел саяси қылмысқа тең ағаттықтай болары хақ…
– Сенің Мәскеуде Әли Чеченов деген балқар досың бар еді ғой. Қолы ұзын, сөзі өтімді жігіт. Дереу сонымен xабарлас та сол жаққа шұғыл жасырын. Ресми шақыруды ұйымдастырсын, докторантураға баруың керек еді ғой. Семьяңмен жоғал, жарты жылға кемінде, кіріс…
Қарашай-малқар досым шынында да, сол кездің өзінде Мәскеудің мүйізі қара­ғайдай, атынан ат үркетін басшыларын – тіпті Орталық комитет xатшыларынан бас­­тап, Ғылым академиясының прези­дентіне дейін бәрімен, шынында да, сәлемі түзу жан еді.
Құдай қолдап, бір-екі күн ішінде үй-ішімен елден кетудің сәті түсті…
Мәскеуде докторантурада оқып жүр­генде бір күні Алматыдан Әбекең теле­фон соқты.
– Ерден, Мәскеудесің ғой. Саған бір үлкен өтінішім бар. Біздің Мырзатай Серғалиевті жақсы білесің. Мырзекеңдей ғалым, азамат сирек қой. Еңбегі қыруар, докторлық диссертациясы теория тұрғы­сынан да, практикалық жағынан да әлемдік деңгейде жасалған дүние екені дау туғыз­байды. Мәселе өзінің азаматтық позиция­сында болып тұр. Сын сағатта сабырлық сақтай алмай, студент жастарды аяп, кеңес билігіне, партия жетекшілеріне сенім­сіз­дігін жасыра алмаған жағдайы хаттал­-
ған екен. Сол себептен жоғары жақ аяқтан шалу мен құлату амалдарының бәрін бұған аямай жұмсап отыр. Бір рет Жоғары ат­тестация­лық комиссиядан да қайтарды жылдар бойы тірнектеп жинаған еңбегін, білесің. Мыр­затай, оған қарамастан, жаңа­дан, тың жұмыс жасап екінші рет керемет жақсы қорғады. Бірауыздан қолдадық. Енді тағы да бекітпей тастаса, қорқамын, Мыр­зе­кеңнің денсаулығы сыр беріп жүр, мына әділетсіздікке шыдай ала ма, жоқ па… Аға­ңа мен саған бар дедім. Осы мәселені қа­зірден қолға алмасаңдар, ертең кеш болып қалар.
Айта алмай жатқан арғы жағындағы ойын толық түсіндім. Ұстаз сөзі – шәкіртке заң. Оның үстіне, Мырзекеңді бұрыннан да жақсы білемін.
– Әбеке, алаңдамаңыз. Әлиіміз бар ғой. Әлимен әліміз келгенше кірісеміз, – деп уәде бердім.
Үш-төрт күннен кейін кешке таман уақыт­та мәскеулік жалдап отырған үйіміз­дің қоңырауы шырылдады. Елден Мыр­затай аға келіпті. Жүзі жүдеңкіреген. Құ­шақ­тасып амандасып, бірден дастарқанға жайғастық.
1987 жыл. КСРО билігі арнайы қаулы шығарып, Қазақ халқын тұтас ұлтшыл-террорист елдері қатарына ресми түрде енгізген шақ. Қазақстанда тізгін Колбин қолында, көптеген жастар қамауда. Сол тұста өзіміздің бетке ұстар зиялы бір ака­демик ағамыз Мәскеуге арыз-хат жолдап, бүгінгі күндегі 80-шақты «әсіре ұлтшыл» қазақтардың тізімін тәптіштеп көрсетіп­ті-міс. Ішінде Ақселеу мен Олжастар қа­тарында біраз жас жігіттер де бар екен, мысалы Нұрсан Әлімбай мен мені де қосып қойыпты… Әрине, Мырзекең де ішінде… Қазақ тілі мен діліне қатысы бар, ұлттық мүддеге байланысты тақырыптарға мүлде қатаң тыйым салыныпты. Мырзекең: «Уақытында елден кетіп үлгердің» деп, жанымызда ойнап домалап жүрген кіш­кентай қыздарыма қарап қуанғанын жа­сырмады…
Ертеңгі күні Әлиде қонақ болдық. Жағдайды ашық айттым. Саяси астары бар екенін түсіндірдік. Докторлық диссерта­-ция қорғауы жақсы өтті, ресми оппо­нент­тері – танымал ғалымдар. Пікір көп. Бәрі оң баға берген. Алайда Жоғары аттеста­циялық комиссияда бұл жұмыстың бекуі екіталай. Әли – ашық сөйлескенді жақсы көретін мінезі тік адам. Көп сөзге келмеді: «Жарайды, қазақтар, осы сенбі күні кешке Мәскеудің ең мықты ресторанында кез­десейік. Ерден, сен міндетті түрде сол жерге Мырзатайды алып кел» – деді.
– Әли-ау, рестораны несі? Ондай ақша бізде жоқ, бар болса да оны далаға шашқан дұрыс емес, – деп айта бастап едім, Әли өзінің достармен қаталдау «сен» деп сөй­лесетін әдетімен мені кенет тоқтатты:
– Сенен ақшаны кім сұрап отыр? Онда шаруаң болмасын. Айттым ғой, болды. Басты қатырмай келесің. Мырза­тай­ды ұмытпа…
Уағдаласқан уақыт та жетті. Астананың ең қымбат, ең көрікті мейрамханасына Мырзекең екеуміз кіргенде, ресторанның әкімші қызметкерлері бізді вип-залына қарай жетектей жөнелді… Арнайы бөлмеге өтсек үлкен дастарқан жайылған екен. Қонақтары үстел басында. Әли жымиып бізге қарап тұр. Әдейі басқаларды сәл ер­терек шақырғаны белгілі болды.
– Ей, қазақтар, сендердің кешікпей жүретін күндерің бола ма өзі? Ұят емес пе, бүкіл Жоғарғы аттестациялық комиссия Төралқасы сіздерді бір сағат күтіп отыр ғой!
Енді ғана аңғардық. Үстел басында шынында да, 10-15 адам – бәрі КСРО Үкіметі жанындағы Жоғарғы аттестация­лық комиссия Президиумы мүшелері екен! Ол кезде Жоғарғы аттестациялық комиссия мүшелеріне жақындаудың өзі еш ақылға сыймайтын шаруа еді. Дастарқан басында әлемге та­нымал академик Б.Серебрен­ников, А.Щербак, Н.Бас­­каков, Э.Тенишев сынды абыз ға­лымдар.
Әли Чеченов орнынан тұрды:
– Достарым, Жоғарғы аттестациялық комиссияның жоғары мәртебелі мүшелері! Біріншіден, менің өтінішімді қабылдап кел­­гендеріңіз үшін, сіздерге алғыс айтамын. Рұқсат болса, мен кавказша ашық төтесінен айтайын. Менің сіздерді арнайы шақырған мәселем біреу-ақ – ол қазақ мәселесі, қазақ халқы, қазақ ұлты туралы әңгіме.
Қазақ елі – ондаған өзге ұлттарды өлім­нен құтқарған халық. Мысалы, мына менің қарашай-балқар елімді ажалдан құтқарған қазақтар мен қырғыздар. Ашаршылық заманда, өздері үйлерінде аш-жалаңаш отырған кезде туған балаларының тамағын, бар жиған қорегін, құрт-нандарын аузынан жырып бізге берген, бізбен бөліскен.
Ал қазір, былтырғы қанды оқиғалардан кейін біз тұтас бір елді «ұлтшыл» деп кінә­ладық. Басымды кесіп алса да, мен, Әли Ахматұлы Чеченов, мұнымен ешқашан келіспеймін. Бұл – бір.
Екінші мәселе. Мынау Ерденнің қа­сында отырған қазақты кім таниды? Бұл, қалай айтайын, мен білетін қазақтардың ішінде, қазақ филологтардың арасында – ең жоғары мәдениеттісі, қой ауызынан шөп алмайтын, ешкімнің ала жібін аттап көр­меген, адал, өте таза, нағыз ғалым, баладай аңғал, ақынжанды, елінде абыройлы, ең­бекқор, дарынды зерттеуші түрколог Мыр­затай Серғалиев. Мырзекең де мен сияқты қазақ халқын ұлтшыл деп қаралағанға ашық қарсылығын жасырмаған жан. Бірақ оның және мына менің арамызда айыр­машылық бар. Ол қандай айырмашылық деп сұрасаңыздар, айтайын: ол Алматыда отыр, мен Мәскеуде өмір сүремін. Маған, ең болмағанда, осы пікірім үшін не істеуі мүмкін? Ешкім ештеңе істей алмайды. Бірақ Қазақстанда жағдай басқа. Менің естуімше, жұмыстан шығару, партиядан қуу – ең жеңілі… Басқасын айтпай-ақ қояйын… Сіздер, мен сіздерді қатты сый­лайтын ағаларымсыздар, жастарың үлкен болса да, сіздер менің достарымсыздар. Ар жағын жақсы түсінетін…
Енді қайтадан осы Мырзатай Серға­лиевке келейін. Осындай кіршіксіз таза адамға бүгінгі күні кәдімгідей науқанды, жоспарлы түрде жан-жақты қудалау ұйым­дастырылуда. 20-30 жылдық еңбегінің өмірлік нәтижесі іспетті докторлық дис­сертациясын бір құлаттық. Оның себебі­-нің ғылымға қатысы жоқтығын сіздер менен жақсы білесіздер. Ғалымға жасал­-ған қиянат – ғылымға жасалған қиянат. Ес­тері­ңізде болсын, Мырзатай Серғалиев Қазақстанда жай қатардағы бір ғалым емес. Соғыста туды, байрақты көтеретін, жоғары ұстайтын ерекше жандар болады. Міне, мен де Мырзатайды қазақ тілінің, туған тілдің ту ұстаушысы деп атар едім. Ол бү­гінгі қазақ тіл білімінің ары мен ұяты керек болса! Қазір екінші рет жаңадан қорғап, докторлық диссертация жұмысын сіздерге қайтадан табыстап отыр. Баса назарлары­ңызды аударғым келетін мәселе біреу-ақ. Мен сіздерге бұл жолы жоғары оң баға­ңызды беріңіз деп айтып отырған жоқпын. Мұндай өтініштен мені Құдай сақтасын. Менің қолқам басқа – әділ болулары­ңыз­-ды сұраймын. Тура биде туған жоқ – тек ғы­лыми тұрғыдан бағалап, басқа бөтен көлденең сөздерге ермей, оларға көңіл бөлмей, берілмей, ақиқатқа жүгінулеріңізді өтінемін.
Әли орнына отырды. Отырыс жым-жырт. Біздің зәреміз жоқ, қатты ыңғай­сызданып отырмыз.
Бірінші Кеңес түркітанушылар одағы­ның төрағасы Әтхам Рахимұлы Тенишев қысқа қайырды: «Мен өз басым Мырза­тайды бұрыннан білемін. Ол – баяғыда доктор болуға лайық жан. Әли Ахматұлы сөзінің жаны бар» деді.
Ленинградтан келген ғұлама-ғалым Щер­бак Александр Михайлович: «Мен досым Әлиге толық қосыламын деді». Одан кейін кезек-кезек басқалар да біраз үн қата бастағанда Әли дастарқанды басқа ойын-күлкі, көңілді отыру жаққа қарай бұрып әкетті.
Бірер айлардан кейін Мырзекеңнің жұмысы Мәскеуде ойдағыдай бекітілді. Аға­мыз одан кейін көп жылдар бойы Ал­маты мен Астанада кафедра меңгерушісі, декан, докторлық диссертация кеңестерінің төрағалығын атқарып, жемісті еңбек етті. Қазақ тіл білімінің үздік үлгілеріне айналған құнды ғылыми еңбектер жазды. Көптеген шәкірттер дайындады. Тұтас бір ғылыми мектеп қалыптастырды.
Ұлт басына қара бұлт үйірілген сын сағаттарда ұлтының жанынан табылып, қазақтың өрімдей жастарына араша түсе білген Мырзекең қашанда азаматтық қалпын биік ұстап, арына кір шалдырмай өтті.
Биыл көзі тірі болғанда ағамыз сек­сеннің сеңгіріне көтерілер еді… «Ғалымның хаты өлмейді» дегендей, Мырзекеңнің жарқын бейнесі, артына қалдырған том-том еңбектері көптеген шәкірттері мен ел жүрегінде мәңгі сақтала бермек.

Ерден Қажыбек,
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры