Тіл тарихы мен диалектология бойынша ғылыми мәселелердің академиялық тұрғыдан қарастырылуы мен зерттелуі XX ғасырдың 40-ыншы жылдарында басталды. Ол белгілі ғалымдар Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, С. Аманжолов, М. Балақаевтардың ғылыми-зерттеушілік, ғылыми- ұйымдастырушылық жұмыстарымен, қорғалған диссертациялық еңбектерімен тығыз байланысты болды. Әсіресе Н. Сауранбаев пен І. Кеңесбаев, 1940-50 жж. тіл саласын басқара отырып, қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясының дамуына зор үлес қосты.

Нығмет Сауранбаевтың 1943 ж. қорғалған «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» атты, Ісмет Кеңесбаевтың 1944 ж. қорғалған «Қазақ тіліндегі тиянақты сөз тіркестері» атты докторлық еңбектері тікелей болмаса да, жанама түрде қазақ тілі тарихының мәселелерін көтерді. Н. Сауранбаев өзінің 1948 ж. Академия Хабаршысында жарияланған «Некоторые черты древнекипчакского языка» атты мақаласында қазақ тілінің көне қыпшақ тілінің тікелей мұрагері болып табылатынын дәлелдеді. 1954 ж. шығыстанушылардың Кембридж қаласында өткен халықаралық конгресінде «К вопросу об образовании казахского языка» деген тақырыпта үлкен баяндама жасады. Ғалым өз өмірінің соңғы жылдарында Тіл-әдебиет институтындағы «қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы» бөлімін басқарды.

Сәрсен Аманжоловтың 1959 ж. жарық көрген «Вопросы диалектологии и истории языка» атты еңбегі – тіл біліміндегі қазақ диалектологиясы мен қазақ тілінің тарихы бойынша жазылған сүбелі еңбек болды. Өз алдына жеке отау тіккен Тіл институтына 1961-1978 жж. басшылық жасаған академик І. Кеңесбаев тіл тарихы, диалектология салаларының кеңінен қанат жайып, өркендей дамуына зор еңбек сіңірді. 1960-жылдары М. Балақаев қазақ әдеби тілінің тарихы бойынша жұмыстарға басшылық жасады. Бұлардан да басқа қазақ әдеби тілі тарихын зерттеудің жеке мәселелеріне арнап мақалалар жазған, пікірлерін білдірген Ғ. Мұсабаев, А. Ысқақов тәрізді аға буын ғалымдар болды. Бұлардың тіл тарихына, қазақ әдеби тілінің сыр-сипатына, даму бағытына қатысты айтылған пікірлері мен ұстанымдары кейінгі зерттеушілерге ой салып, пікір сайысына қатыстырып, ғылыми ізденіс жолдарын сілтеген, мұрындық болғанын айту керек.

Қазақ диалектологиясы қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері мен сөйленістерін арнайы зерттейтін ғылыми саласы ретінде 1930-жылдардың аяғынан бастап қалыптаса бастады. Халықтың ауызекі сөйлеу тіліндегі өзгешеліктерді жинауға арналған бірінші экспедиция (Нарынқол, Кеген, Нұра, Мақтаарал аудандарындағы) 1937 ж. профессор І. Кеңесбаевтың басшылығымен қолға алынды. 1939 ж. Маңғыстау, 1940 ж. Орда қазақтарының тіліндегі өзгешеліктер зерттелді. 1945 ж. Тіл мен әдебиет институтында қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясын зерттейтін арнаулы бөлім құрылуымен байланысты халық тіліндегі өзгешеліктерді жинау жұмысы жандана түсті. 1945 ж. Қазақ КСР Ғылым Академиясы Тіл мен әдебиет институты кезінде құрылған «Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы» бөлімінің алғашқы меңгерушісі (1945-1954 жылдары) филология ғылымдарының кандидаты Ж. Досқараев, одан кейінгі жылдары бөлімді Ш. Сарыбаев, Н. Сауранбаев басқарды. Аталған ғалымдардың бөлімге жетекшілік еткен кезеңде тіл тарихы мен диалектология мәселесіне арналған өзекті тақырыптар нысан ретінде алынып, диссертациялар қорғалды. Ж. Досқараев «Оңтүстік диалектісінің кейбір мәселелері» (1945) деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, 40 жыл бойы үзбей диалектологиялық экспедицияларға қатысып, зерттеулер жазып, қазақ диалектологиясының қалыптасуына үлес қосты. 1950-1960 жж. диалектология саласының дамуында, еліміздегі, сондай-ақ оның сыртындағы диалектілік ерекшеліктерді жинастыру ісін ғылыми жолға қоюда, оларды зерттеп-зерделеп, ғылыми жинақтар шығаруда, ғылыми монографиялар дайындауда, жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтар жазуда Шора Шамғалиұлы Сарыбаевтың ерекше зор еңбек сіңіргендігін айту қажет.

Қазақ диалектологиясының жеке ғылым болып қалыптасуына көп еңбек сіңірген С. Аманжолов ұзақ жылдар бойы жоғары оқу орындарында осы пәннен дәріс беріп, маман дайындау ісіне үлес қосты. Диалектілердің даму сипаты, айырым белгілері, тайпалық тілдермен байланысы, ұлттық әдеби тілдің диалектілік негізі сияқты мәселелерге қатысты ғылыми тұжырым жасаған, күрделі еңбегі – «Қазақ тілінің негізгі проблемалары» деген тақырыптағы докгорлық диссертациясы (1948) мен жоғарыда аталған «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» (1959) атты монографиясы тек қазақ тіл білімінде емес, түркітану бойынша қоғамдық ғылымдағы елеулі табыстардың бірі ретінде бағаланды. Қазақ сөйленістерін топтастыру мәселесі жөнінде диалектологтардың арасында әртүрлі пікірлер болды. Кейбір зерттеушілер «қазақ тілінде 3 диалект бар» десе (С. Аманжолов), енді бір зерттеушілер «2 диалект бар» деген көзқарасты ұстанды.

Тіл мамандарының бірқатары (С. Аманжолов, Н.Т. Сауранбаев, Ш. Сарыбаев, Ғ. Қалиев) жергілікті ерекшеліктерді диалект сипатында деп қараса, екінші бір тобы (І. Кеңесбаев, Ж. Досқараев, Ғ. Мұсабаев) оларды сөйленіс сипатында деп есептеді. Жиналған материалдар мен зерттеулер нәтижесінде мынадай негізгі тұжырымдар жасалған: қазақ тілінде сөйленістер тобы – төртеу. Олар: а) шығыс сөйленістер тобы; ә) батыс сөйленістер тобы; б) оңтүстік сөйленістер тобы; в) орталық-солтүстік сөйленістер тобы. 1960-жылдардың соңында қазақ диалектологиясы бойынша жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған Ш. Сарыбаев пен Ғ. Қалиевтің «Қазақ диалектологиясы» (1967) атты оқулығы, Ғ. Қалиев, О. Нақысбеков, Ш. Сарыбаевтың «Қазақ диалектологиясы – практикумы» (1967) жарыққа шықты. Диалектологиялық сөздіктің алғашқы үлгісі ретінде бірізге түсірген Ж. Досқараевтың «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері» атты тұңғыш сөздігі 1955 ж. басылып шықты. 1959 ж. «Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігін» профессор С. Аманжолов шығарды. Онан кейін де жылма-жыл диалектологиялық экспедициялар ұйымдастырылып, қыруар материалдар жиналды, диссертациялар қорғалды. Солардың негізінде 1969 ж. «Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі» жарық көрді.

Қазақ диалектологтары (Ә. Нұрмағамбетов, Ғ. Қалиев, Т. Айдаров және т.б.) лексикалық материалдарды жүйеге келтіріп, лексика-семантикалық топтарға бөліп, өздері зерттеп отырған тұрғындар тіліндегі архаизм, неологизм, кірме сөздер, аймақтық сипаттағы кәсіби сөздер, фразеологизмдер, табу, эвфемизм, семантикалық ерекшеліктерді ғылыми мәселелер тұрғысынан зерттеді. 1961 ж. Тіл мен әдебиет институты негізінде құрылған ҚазақССР Ғылым академиясының Тіл білімі институтында «Тіл тарихы және диалек­тология» бөлімі қайта құрылып, 1961-1967 жж. бөлімнің меңгерушісі Р. Сыздықова болды. Одан кейінгі жылдары бөлімді Ш. Сарыбаев, Е. Қажыбек басқарды. Бұл кезеңде де біраз ғалымдар диссертациялар қорғап, ғылыми еңбектер жазып, шәкірттер тәрбиелеп келді. Олар: Б. Әбілқасымов, Р. Сыздықова, Е. Жанпейісов. Тіл тарихын зерттеушілердің келесі тобына Ғ. Айдаров, А. Махмұдов, Б. Бафин, С. Исаев, Т. Арынов, А. Есенғұлов, Қ. Өмірәлиев, Ә. Ибатов, Ә. Құрышжанов, Т. Қордабаев, Е. Жұбанов кіреді. Аталған ғалымдардың бірқатары (С. Исаев, Ә. Құрышжанов, Ә. Ибатов, Т. Қордабаев, Е. Жұбанов) өмірінің кейінгі жылдарында жоғары оқу орындарына ауысып кеткенмен, қазақ тілінің тарихын зерттеудегі сүбелі еңбектері Тіл білімі институтының қабырғасында орындалып, көбі Академияның «Ғылым» баспасынан жарық көрген болатын. Бұл жерде қазақ тілінің ерте кезеңдердегі қалыптасуын, қазақ тілі тарихына қатысы бар түркі жазба ескерткіштері тілін арнайы зерттеген, көлемді бірнеше монографиялық еңбек жазған мамандар аталып отыр. Мұнда арнайы Тіл тарихы бөлімінің болуы, осы сала мамандарының бір орында шоғырлануы, жиі-жиі пікір алмасып отыратын мүмкіндіктеріне жол ашты, тіл тарихы мамандары тәрбиеленді. Тіл тарихын зерттеу проблеманың бірнеше қырынан келуді қажет етеді.

Профессор М. Балақаев өзінің шәкірттері Р. Сыздықова мен Е. Жанпейісовке «Қазақ әдеби тілінің тарихы» атты еңбек жазуды ұсынды. Ол еңбек осы атаумен 1968 ж. жоғары оқу орындарының филология факультеттеріне арналған оқулық ретінде жарық көрді. Әрине, бұл көп тұста келтелеу қайырылған, қажет иллюстративтік материалы онша толық емес тұңғыш жұмыс болатын. Бірақ аса қажет, көп ретте негізгі тұжырымдарға жөн сілтеген бастама екенін айту керек. Әрі қарай қазақ әдеби тілі дамуының белгілі бір кезеңдерін жеке-жеке зерделеп, тың деректермен толықтыру, сондай-ақ әдеби үлгілердің ауызша, жазбаша типтерін арнайы бөліп талдау жұмыстары жалғастырылды. Осы ретте Р. Сыздықованың ХV-ХІХ ғ. аралығындағы қазақ әдеби тілінің тарихын, Б. Әбілқасымов пен оның шәкірті Ш. Мәжітаева XVIII-XX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқаларын зерттеді. Алдымен, «әдеби тіл» деген категорияның статусын анықтап алуға тура келді. Қазақ ғалымдарының аға буын өкілдері М. Балақаев, Т. Қордабаевтар қазақтың әдеби тілі XIX ғасырдың II жартысында, қазақ тіл мамандарының бұлардан кейінгі тобы Р. Сыздықова, Қ. Өмірәлиев, Е. Жұбанов және т.б. ғалымдар «әдеби тіл» статусына ие болу жазу-сызуға үзілді-кесілді қатысты емес, ауызша тарап, ауызша сақталған көркем шығармалар да әдеби тіл үлгілері болып табылады. Осы тұжырымды ұсынып, нақты фактілермен дәлелдеген монографиялар, ғылыми мақалалар, оқулықтар мен өзге де құралдар жарық көрді. Жоғарыда көрсетілген «Қазақ әдеби тілінің тарихы» атты Р. Сыздықованың, С. Исаевтың, Б.Әбілқасымовтың оқулық-монографияларынан басқа Тіл білімі институтының жұмыс жоспары бойынша бөлім қызметкерлерінің қаламынан өзге де құнды еңбектер шықты: Өмірәлиев Қ. «XV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» (1976); Өмірәлиев Қ. «Қазақ поэзиясының жанры мен стилі» (1983); Жұбанов Е. «Эпос тілінің өрнектері» (1978); Жұбанов Е. «Қазақтың ауызекі көркем тілі» (1996); Жұбанов Е., Малбақов М. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының текстологиясы» (Алматы: 1994). Бұл еңбектерде қазақтың ауызша әдеби тілінің үлгілері болып табылатын XV-XIX ғасырларда жасап өткен ақын-жыраулардың өлең-толғауларының тілі, ауыз әдебиеті үлгілері талданып, танытылды, олардың әдеби тіл туындылары екендігі дәлелденді.

Қазақ әдеби тілінің зерттелу тарихын сөз еткенде, оның даму жолындағы орындары мен қосқан үлестері айрықша көрінетін Бұхар жырау (XVIII ғ.), Махамбет Өтемісұлы (XIX ғ. I жартысы), Дулат Бабатайұлы (XIX ғ. ортатұсы), Ыбырай Алтынсарин (XIX ғ. II жартысы), Абай (XIX ғ. II жартысы) сынды ақын, жырау, ағартушыларды аттап кетуге болмайтыны анық. Осы орайда да тіл тарихы бөлімі тарапынан соңғы 50 жылда жүргізілген зерттеулер, жарық көрген еңбектер – бір төбе. Қазақ әдеби тілі тарихында орны ерекше аталатын, жоғарыда көрсетілген алыптардың ішінен Тіл білімі институтының жұмыс жоспарларынан орын алған, жеке монографиялық еңбектердің нысаны – Абай шығармаларының тілі. Түркі халықтары тіл білімінде тұңғыш рет жеке қаламгер тілінің сөздігі қазақ мәдениетінде дүниеге келді. Оны Тіл білімі институты жүзеге асырды («Абай тілі сөздігі», 1968 ж. 735 бет). Бұл ұжымдық еңбек кезінде түркітану дүниесінде жақсы бағаланды, өзгелерге үлгі ретінде танылды. Бұл сөздіктен басқа да Абай тіліне арналған үш монографиялық зерттеу жарық көрді: Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі (лексикасы мен грамматикасы) (1960); Абайдың сөз өрнегі (1995); Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы (1970).

Бұларда ұлы ақынның қазақ әдеби тілінің жаңа кезеңіне сай ұлттық жазба әдеби тілінің негізін қалаған қызметі, өлең техникасындағы жаңалықтары, поэтикалық амал-тәсілдері кеңінен талданды. Қазақ тілінің кешелі-бүгінгі даму тарихын әр қырынан зерттеу еңбектерін жариялауда жоғарыда аталған жинақтан өзге де мақалалар топтамалары болып танылатын «Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері» (1989); «Қазақ әдеби тілінің проблемалары» (1987); «Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары» (1981); «Исследования старо-тюркских письменных памятников» (1990) сияқты жинақтарда І. Кеңесбаевтың, Ғ. Айдаровтың, Ә. Құрышжановтың, Б. Әбілқасымовтың, А. Ибатовтың, Е. Жұбановтың, Р. Сыздықованың, Қ. Өмірәлиевтің және т.б. мақалалары жарияланды. Қазақ тілі тарихын зерделеуде көне және орта ғасырлардағы түркі жазбаларына назар аударып, олардың қазақ тіліне қатысты тұстарын (белгілерін) көрсету де соңғы 50 жылда бой көтерген ғылым тармағы. Бұл орайда елеулі еңбек еткен қазақ тіл мамандары V-VІІІ ғасырлардағы Орхон-Енисей жазбаларының тілі мен эпиграфиясын зерттеп, тек қазақ тіл біліміне ғана емес, жалпы түркологиялық ғылымға елеулі үлес қосқанын баса айту қажет. Әсіресе көне түркі ескерткіштерін зерттеген белгілі ғалым Ғ. Айдаровтың жоғарыда аталған 50-ге жуық қазақ және орыс тілдеріндегі мағлұматтық-танымдық мақалалары мен көлемді монографияларының кең тарағанын атау керек. Ғалымның осы бағыттағы мынадай зерттеулерін Тіл білімі институтының жоспарлы жұмыстары ретінде жүзеге асырылған үлкен ғылыми табыс деуге болады: Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII в. (1971); Көне түркі жазуларынан материалдар (1966); Язык орхонского памятника Бильге-Кагана (1966); Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі (2010).

Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерін зерттеп, оның қазақ тіліне қатысын көрсетуде Ғ. Айдаровтан басқа да Тіл білімі институты қызметкерлерінің еңбектері бар: Сыздықова Р. Язык Жами-ат-тауарих Жалаири (1989). Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали Қосымұлы және оның «Жылнамалар жинағы» (1991). Алдыңғы басылымда зерттеу жұмысы түркітанушы ғалымдарға қаратыла орыс тілінде таза ғылыми талдаулар түрінде ұсынылды. Жалайыр биі Қадырғали Қосымұлының бұл жазбасы ескі қазақ жазба әдеби тілінің бірден-бір үлгісі деп танытылды. Бұл ескерткіштің ерекше маңызы – қазіргі қазақ әдеби тілінің бұдан төрт ғасыр бұрын дүниеге келген нағыз ұлттық жәдігер, яғни тілдік-стильдік сүйегі қазақ тілі екендігінде. Көне түркі жазбаларының ішіндегі қыпшақ және басқа да ескерткіштердің зерттелуі де орын алды: Құрышжанов А. «Исследование по лексике «Тюркско-арабского словаря» (1970); Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» (1971); «Тіл тарихы жайында ойлар». Түркі жазба ескерткіштері жайында жарық көрген ғылыми мақалалар жинағы (2008). Бұл жинақта едәуір көлемді 25-ке жуық ғылыми мақалада қыпшақ тілдеріндегі жазба нұсқалар, «Кодекс Куманикустің» пайда болу тарихы мен тілдік сипаты, Әбу-Хайян қыпшақ тілін зерттеуші екендігі, Махмуд Қашғари еңбегінің зерттелу тарихы туралы еңбектердің үзіктері берілген. Ә. Құрышжановтың қыпшақтанушы-түрколог ретінде кеңінен танылуы – қазақ тіл білімінің табысы. Көне және ортағасырлық түркі ескерткіштерін зерттеу – тек қазақ тіл біліміне ғана емес, жалпы түркологияға үлес қосатын ізденістер. Солардың ішінде ертеректегі жалпы түркі халықтарына ортақ (ХІ-ХІІғ.) түркі жәдігерлерінің бірі Қожа Ахмет Яссауидің «Хикметтері» болса, ол да қазақ тіл мамандарының назарынан тыс қалған жоқ (Сыздық Р. Ясауи «Хикметтерінің» тілі, 2004). Түркі жазбаларының ортағасырлық ескерткішінің тағы бірі – Хиуа ханы Әбілғазының «Түрік шежіресін» зерттеген Б. Әбілқасымовтың «Әбілғазы баһадүр «Түрік шежіресі» (1988) деген еңбегінде ескерткіштің авторы мен оның жазылу, зерттелу тарихы баяндалып, 9 тарауға (бапқа) бөлінген толық мәтіні қазіргі қазақ тіліне аударылып берілген. Түркі халықтарының фольклорлық шығармаларының хатқа түскен көне үлгілерінің бірі – «Оғыз қаған» эпосы. Оны зерттеуші Қ. Өмірәлиев «Оғыз қаған эпосының тілі» (1988) деген еңбегінде бұл мұраны мұқият талдап, зерттеудің әр қырынан келеді. Эпосқа негіз болған аңыз-әңгімелер мен тарихи деректер туралы баяндайды, жанрын анықтайды, грамматикасын талдап береді. Бұл ретте Қ. Өмірәлиевтің көрсетілген еңбегі кейінгі зерттеушілерге үлгі-өнеге болды деуге болады. Түркі жазбаларының тілін зерттеудің жалғаса түскенін көрсететін еңбектер де бар: «Гүлстан», «Хусрау уа Шырын» ескерткіштері тіліндегі жеке морфологиялық бірліктерді сөз еткен Тіл білімі институтының аспиранты болған Ә. Керімовтың, «Айқап» журналының тілін зерттеген XX ғасырдың 90-жылдарына дейін Тіл білімі институты қызметкері болған Н. Қарашеваның, кезінде Тіл білімі институтында қызмет еткен М. Мәженованың Әбу-Хаййанның «Китаб-әл-идрак ли-лисан ли-атрак» атты жазбасын сөз еткен мақалалары да қазақ тілі тарихын кеңірек сөз етуге көмегі тиетін талдаулар мен пікірлерді қамтыған жұмыстар болды. Көне, ескі түркі жазбаларының тағы бірі – армян жазулы қыпшақ ескерткіштері. Бұны зерттеуде белгілі қыпшақтанушы ғалым, профессор А.Н. Гаркавецтің жазған еңбектері – әлемдік түркітанудың алтын қазынасына кіретін дүниелер. «Дана хикар сөзінің тілі» (1990) деген еңбекте зерттеуші С. Құдасов ескерткіш тілінің лексикасын, фонетикасын, морфологиясын жан-жақты талдап, мәтінін қазіргі қазақ графикасымен транскрипциялап, қазақ тіліне тұңғыш рет тәржімалаған, қыпшақша-қазақша сөздігін берген.

Демек, Тіл білімі институты сияқты ғылым орталығында көне, ескі түркі ескерткіштерін зерттейтін мамандар өсіп, біршама жетіліп, белгілі бір мектебі жұмыс істеді деуге болады. Сонымен қатар мұндай мамандардың дұрыс жол іздеп, айтарлықтай табыстарға жетулерінде олардың алдындағы аға буын қазақ білімпаздары тұрды. Қ. Жұбанов, І. Кеңесбаев, С. Аманжолов, Ә.Х. Марғұлан, Н. Сауранбаев, Б. Кенжебаев, Г. Санжеев, М. Балақаев, Ғ. Мұсабаев т.б. сияқты зерттеушілер мен С.Е. Малов, Э. Наджип, Ц.Д. Номинханов сияқты түрколог-моңғолтанушылар осы пәннің (проблеманың) әр қырынан келіп білдірген пікірлері, жөн-жосықты көрсеткен сілтемелері, ғылыми еңбекке мейлінше ден қойған іздемпаздықтары үлгі-өнеге болды. Н. Сауранбаевтың «Қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеу туралы» («Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері» атты жинақта, 1960, 3-шығуы) деген мақаласы және осы ғалымның қазақ әдеби тіл тарихын тікелей сөз еткен «К истории казахского литературного языка» (Вестник АН КазССР, 1947, №12); «К истории казахского литературного языка» (Труды III сессии АН КазССР, 1949) деген мақалалары, С. Аманжоловтың «Памятники древнетюрской письменности и их отношения к современным тюркским языкам» (Материалы 1 Всесоюзной научной конференции востоковедения. Ташкент, 1958) және «Вопросы диалектологии и истории казахского языка». (Часть I. Алма-Ата, 1959) сияқты еңбектері – бұдан 60-70 жыл бұрын жазылған болса да, күні бүгінге дейін ғылыми-танымдық, ішінара теориялық мәнін жоғалтпаған дүниелер. Тіл тарихын сөз ету үстінде жазу (графика) мәселелеріне соқпай кету мүмкін емес. Түркі халықтары тарихында жазу-сызу дәстүрінің болғандығын, оның түрін, яғни руникалық түркі графикасын, орта ғасырларда орын алған ұйғыр жазуын, араб жазуын талдап-танытудың ғылыми жолын Тіл білімі институтында бастаған түркітанушы А. Аманжоловтың 60-жылдардың орта тұсынан бастап газет-журналдар мен жинақтарда, Академияның «Хабарлары» мен «Хабаршысында» қазақ, орыс тілдерінде жазып жариялаған мақалаларының ғылыми-танымдық мәні зор болды. Ғалым руникалық таңбалардың сырын ашып, таныстырып қана қоймай, қалай оқу амалдарын да көрсетеді. 1950-жылдардың аяқ тұсынан бастап, лингво-географияның ғылыми теориялық негіздері мен методикалық-практикалық проблемаларын сөз етуге арналған зерттеулердің бұрынғы Кеңес Одағының ғылыми орталықтарында кең өріс алуы бұл әдістің ұлт республикаларында дамуына айта қалғандай қозғау салды. Қазақ лингвогеографиясының қалыптасуы қазіргі А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында 60-жылдардың орта шенінен бастап жоспарлы түрде іске асырыла бастады. Бір топ қазақ диалектологтері 70-жылдардың бас кезінде аталған өңірлерден жиналған тілдік құбылыстардың арасынан басты-басты дегендерін іріктеп алып, карта бетіне түсіріп, 250-ден астам лингвистикалық карта жасап шығарды.

Карталарды жасаған да, оған керекті мәліметті экспедицияларға шығып жинаған да Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл білімі институтының сол кезде «Диалектология бөлімі» деп аталған бөлімінің ғылыми қызметкерлері – Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков, С. Омарбекұлы, Ж. Болатов, Ә. Нұрмағамбетов, Қ. Айтазин. Қазақ тілінің лингвистикалық атласының картографиялық жұмысын мол диалектологиялық деректерді кеңінен пайдалана отырып, белгілі диалектолог-ғалымдар С. Омарбеков пен О. Нақысбеков қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық, лексикалық жүйесін лингвогеографиялық тұрғыдан сипаттауға арналған карталар сериясын құрастырып шығарды. Осы карталардың ішінен іріктелініп алынған 300 карта «Қазақ тілінің кіші лингвистикалық атласына» енді. Атласта қазақ сөйленістеріне тән деген құбылыстардың тараған географиясы жақсы анықталған бастылары қамтылған. Халықтық тілдегі фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктерді лингвистикалық карта тілімен түсіндіруді көздейтін бұл атлас – осы саладағы алғашқы көлемді еңбек, тұңғыш тәжірибе. Тіл тарихын, оның ішінде әдеби тіл тарихын зерттеуде тарихи лексикология, тарихи грамматика, тарихи фонетика, тарихи семасиология пәндерінің де маңызы зор. Мысалы, Тіл білімі институтында орындалып, 1988 жылы жарық көрген «Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері» атты жинақта аса құнды материалдар берілген. Жинақтағы академик Ә. Қайдаровтың көлемді мақаласында қазақ тілінің тарихи лексикологиясының проблемалары мен міндеттері анық баяндалып, оның тіл тарихын теориялық тұрғыдан зерттеудегі маңызы өте зор екендігі жан-жақты көрсетілген. К. Хұсайыновтың «Дыбыс бейнелеуші негіздердің морфологиялық құрылымы», Ж. Манкееваның «Қазақ тіліндегі екі буынды императив тұлғалы етістіктерге морфемалық талдау»; Ғ. Әнесовтің «Қазақ тіл біліміндегі этимологиялық зерттеулердің негізгі бағыттары» сияқты мақалалары қазақ тілі тарихын әр қырынан танып-білуге зор септігін тигізетіндері даусыз. XX ғасырдың 80-жылдарында түркі тілдеріндегі синкретизм құбылысын зерттеуге зор үлес қосқан Е.З. Қажыбектің еңбегі – өз алдына бір төбе.

Тіл білімі институтында ғылыммен «ауызданған», тіл тарихын зерттеу қырларымен таныса бастап, кейін университетке жұмыс орнын ауыстырған М. Томанов «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» (1988); «Қазақ тілі тарихи грамматикасының мәселелері». Фонетика. Көмекші құрал (1974); А. Әбілқаев, Қ. Өмірәлиев, Ш. Сарыбаев «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» (бақылау-пысықтау жаттығулары (Алматы, 1975) сияқты ғалымдардың көрсетілген еңбектері қазақ тілінің тарихын танытудың көкжиегін кеңіте түсті. Кеңес Одағы кезіндегі түркі халықтарының ішінде тұңғыш этимологиялық сөздік қазақ ғалымдарының қолынан шықты («Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі». Алматы: Ғылым, 1966 ж.). Сөздікті жасаушылар Тіл білімі институтының ғалымдары: А. Махмұтов, Ә. Құрышжанов, Ә. Қайдаров, Б. Бафин, Б. Сүлейменова, Ж. Болатов, Н. Қарашева, С. Исаев, Ш. Сарыбаев, І. Кеңесбаев. Тікелей тарихи лексикология мен этимологияға арналған ғылыми-танымдық жұмыстар жеке мақалалар түрінде де ұсынылды. «Қызықты этимологиялар» деп аталатын «көпшілік қолды» этимологиялық ізденістер де тіл тарихын тануда үлкен септігін тигізеді. Солардың бірі ретінде Р. Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» (1980; 1994; 2004) атты еңбегін атауға болады.

Тіл білімі институтында ұзақ жылдар қызмет еткен ғалым Ә. Нұрмағамбетов және өзге де қызметкерлер этимологиялық талдауларға арнап көптеген мақалалар мен кішігірім кітапшаларды ұсынды: Ә. Нұрмағамбетов «Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні» (1985); «Бес жүз бес сөз» (1994) және т.б. Р. Сыздықова, Ә. Нұрмағамбетов, А. Махмұтов, Қ. Өмірәлиев, Е. Жанпейісов, Н. Уәлиевтің этимологиялық мақала-этюдтері қазақ тілі тарихын тануда ғылыми негізі мықты, талдаулары дәл ізденістер болды. Қазақ лексикологиясының диахрондық дамуын бақылауда мол материал беретін, теориялық негіздерін бекіте түсетін монографиялық еңбектер мен сөздіктер де Институт ғалымдарының қаламынан шыққан. Олар: Е. Жанпейісовтің «Этнокультурная лексика казахского языка» (1989); К. Хұсайыновтың «В.В. Радлов и казахский язык» (Алма-Ата: Наука, 1981) атты монографиялары. 1960-жылдардан бастап «Қазақстан мұғалімі», «Қазақстан мектебі» деген журналдардың беттерінде қазақ тілін, оның ішінде қазақ әдеби тілінің тарихын сөз еткен мақалалар жиі орын алды (Ғ. Айдаровтың, Қ. Өмірәлиевтің, Б. Әбілқасымовтың ғылыми-танымдық мақалалары).

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде 1992- 2000 жж. «Тіл тарихы және диалектология» бөлімінің меңгерушісі Б. Әбілқасымов болды. Бұл жылдары қазақ тілінің тарихына арналған жоғарыда аталған ғылыми еңбектер Институттағы игі істердің ғылыми қорын қалыптастырады. Институттың аға ғылыми қызметкерлерінің (ғылым докторлары, академиктері) жетекшілігімен қазақ тілі тарихын зерттеуге қатысты ондаған ғылым кандидаттары мен докторлары дайындалды. Олар жоғары оқу орындарында қызмет етіп, тіл тарихы саласын зерттеуді әрі қарай жалғастыруда (ғылым докторлары: М. Сабыр, Ш. Мәжітаева және т.б.). Институтта зерттеушілер қосыны жас ғалымдармен толығып, зерттеу бағытына, амал-тәсілдеріне өзгерістер енді. Шет тілдерді, әсіресе қазақ тілінің тарихын зерделеуге аса қажет араб, парсы тілдерін меңгерген қазақ лингвистері диссертациялық зерттеулер жүргізді: «Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі» (А. Сейітбекова), «Қазақ тілінің тарихи лексикографиясы: құрылымы мен ұстанымдары» (Г. Көбденова); «Ат-тухфат» ескерткіші тіліндегі етістік категориялары» (Б. Сүйерқұл – канд. дисс.); «Хорезмидің «Мухаббат-намесіндегі» лингвомәдени кеңістік» (Б. Сүйерқұл – докт. дисс.); «ХVІII-ХІХ ғасырларда араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық ерекшеліктері» (Г. Мамырбекова) еңбектерін атауға болады. Кейінгі 10-15 жылдың ішінде өзге мемлекеттерде қоныстанған қандастарымыздың жай-күйін зерттейтін диаспоратану тармағы қалыптасты.

Диаспоратануда шетелдегі қазақтарды қоныстану ерекшелігіне байланысты қазақ диаспорасы мен ирриденті қарастырылады. Моңғолия қазақтарының тілін арнайы зерттеу нысаны етіп, жан-жақты зерттеген ғалым Б. Базылхан еңбегін («Моңғол қазақтарының тілі және оның кейбір Алтай тілдеріне қатысы». докт.дисс (1993)) және ондағы фонетикалық-ареал құбылыстарды, қазақтар қоныстанған аймақтағы тілдік жағдаятты зерттеген А. Үдербаевтың («Моңғолиядағы қазақ диаспорасы тіліндегі фонетика-ареалдық құбылыстарды салыстырмалы зерттеу»; канд. дисс. (2002)) және т.б. диссертациялық жұмыстарын атауға болады. Қазақстаннан тыс елдерде жасайтын және жалпы қазақ халқының үштен бір бөлігін құрайтын қазақ диаспорасының тілін зерттеуді қазақ диалектологиясының маңызды бір тармағы деп қарасақ, соның ішінде Қытайдың Шыңжан өлкесіндегі бір жарым миллионға жуық қазақтардың тілі, Ауған мен Иран, Түркия қазақтарының тілі толықтай зерттеу нысанына айнала бастады. Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы қолға алынған тұста бұрынғы диалектологиялық сөздіктердің негізінде және соңғы 10-15 жылдарда жүргізілген диалектологиялық зерттемелерді толықтырудың нәтижесінде 2005 ж. «Қазақ тілінің аймақтық сөздігі» жарық көрді. 2001-2011 жж. бөлімді филология ғылымдарының докторы, профессор М. Малбақов басқарды.

М. Малбақовтың жетекшілігімен тіл тарихын зерттеуде әр бағдардағы сөздіктер құрастыру өзекті мәселеге айналды. Бұл орайда әсіресе Кеңес дәуіріне дейінгі (1920-жылдарға дейінгі) екі тілдік (негізінен, орысша-қазақша және қазақша-орысша) сөздіктердің ең алғашқы (XVIII ғ.) үлгілерінен бастап, XX ғасырдың басына дейінгі қазақ тіліне қатысты сөздіктерді кеңірек зерттеу қолға алынды. М. Малбақовтың 1995 жылы жарық көрген «Қазақ сөздіктері» атты шағын еңбегі мен «Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің құрылымдық негіздері» (Алматы, 2003), «Сөздік және сөзтаным мәселелері» (Алматы, 2015) атты монографиялары қазақ лексикографиясының тарихын барынша толық және талдау мен салыстыру әдістерін қолдана жүргізілген және теориялық-әдістанымдық негізін айқындаған арнайы зерттеу жұмысы деу керек. Тарихи лексикография саласы дамуының жалғасы қазақ тілінің тарихи бағдарлы сөздіктерін жасаудың қажеттігі мен бұл сөздікті түзудің ұстанымдық негіздері, жіктелімі, оның тіл тарихына қатысы жайындағы ізденістері мен ғылыми пікірі көрініс тапқан жас ғалым Г. Көбденованың «Қазақ тілінің тарихи лексикографиясы» деген тақырыпта қорғалған кандидаттық диссертациясында. Әсіресе көне, ескі (орта ғасырлардағы) түркі ескерткіштерінің сөздіктерін жасау – өте қажет және өте қиын күрделі жұмыс. Бұл ретте де Тіл білімі институтының бұрынғы (яғни институтта істеп кеткен) және қазіргі қызметкерлері соңғы 50-60 жыл барысында едәуір еңбектер берді. А. Ибатов «Хұсрау уа Шірін» поэмасының сөздігі» (Алматы: Ғылым, 1974); А. Құрышжанов «Исследования по лексике старокипчакского письменного памятника XIII в.» («Тюрско-арабского словаря». (Алма-Ата, 1970) еңбектерінің жалғасы ретінде Г. Мамырбекова, А. Сейітбекованың «Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресінің» тезаурус сөздігі» (2011); «Қадырғали Жалайырдың «Жами ат-тауарих» жылнамасының тезаурус сөздігі» (2014) әзірленген сөздіктері қазақ тіл білімінің тарихи лексикография саласының дамуына үлес қосқан еңбектерінің қатарына жатады.

2011-2018 жж. меңгерушілік қызметті филология ғылымдарының кандидаты Г. Мамырбекова атқарды. Бөлімде Г. Мамырбекованың жетекшілігімен 2012-2017 жж. гранттық жобалар аясында екі сөздік және үш монография әзірленді. Атап айтқанда, ортағасыр түркі халықтарының жазба дүниелерін сараптап, оларды мекен және мезгіл кеңістігіне қарай топтап, А. Сейітбекова XII-XVII ғғ. жазба ескерткіштер негізінде «Араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігін» (2014)», XVIII-XX ғғ. жазба мұралары негізінде Г. Мамырбекова «Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігін» (2014) құрастырды. Ескі жазба мұраларын талдау жұмыстары Г. Мамырбекованың «Ескі қазақ тілінің жазба нұсқалары» (2011 ж.) атты монографиясында өз жалғасын тапты. Ортағасырлық ғұламалар тіл біліміндегі жаңа сала – тарихи теолингвистика шеңберінде зерделенбеген еді. Қазіргі қазақ қоғамында қолданылып жүрген діни тілдік бірліктердің прагматикалық ерекшеліктері ұлттық сарасана тұрғысынан қарастырыла бастады. Осыған қатысты «Тарихи теолингвистика: қалыптасуы, дамуы, негізгі бағыттары Н. Рабғұзидің «Адам ата-Хауа ана» қиссасы мен А.Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» дастаны материалдары негізінде» (Б. Сүйерқұл, А.Сейітбекова – 2017) монографиясы жарық көрді. Антропоөзекті парадигмада қарыштап келе жатқан бүгінгі тіл ғылымы үшін жазба ескерткіштерді лингвокогнитвтік бағытта зерттеген еңбектердің қатарына Б. Сүйерқұлдың «Хорезмидің «Мұхаббатнамесіндегі» (ХІV ғ.) лингвосемиотикалық кеңістік» атты жеке монографиясын (2011) атауға болады. 2018 ж. «Түркология және алтайтану» бөлімі құрылды.

Алайда қазіргі таңдағы «Тіл тарихы және диалектология» және «Түркітану және алтайтану» бөлімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағыттары бірдей болуымен байланысты 2021 ж. қазан айынан бастап аталмыш екі бөлім қосылып, «Тіл тарихы және түркітану» бөлімі деп аталды. 2020 ж. бастап бөлімнің меңгерушілік қызметін А. Сейітбекова атқарып келеді. Еліміз тәуелсіздік алғалы бері жазуымызды латын графикасына көшіру мәселесі бірнеше рет көтерілді. Бұл мәселені алғаш рет көтерген белгілі түркітанушы, академик Ә. Қайдар «латын әліпбиіне көшу – өмір талабы, болашағы жарқын өркениетті ел болудың алғышарттарының бірі», – деген болатын. Міне, бүгінде ғалымның 25 жыл бұрын айтқан әліпби турасындағы келелі пікірлері мен ұсыныстары дәлелденіп, бүгінгі қазақ қоғамының да бұл реформаға дайын екендігі аңғарылады. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды» туралы айтады. Демек, Орхон-Енисей түркі руникалық ескерткіштеріміз, араб жазуымен жазылған ортағасырлық мұраларымыз, яғни тамыры тереңде жатқан түркі дүниесіне ортақ жазба мұраларымызды қадірлей отырып, кемелдендірудің бағдарын жасауымыз керек. Осыған орай «Тіл тарихы және диалектология» бөлімі қызметкерлері жаңа әліпби негізінде бірнеше сөздік әзірледі. Атап айтқанда, қазіргі қазақ әдеби тілінің баюына, жаңаруына, жаңғыруына, екшеленуіне, түрленуіне ықпал етіп отырған араб және парсы сөздерінің лексикографиялық базалық тізбесі жасалып, семантикалық өрісін түгендеу мақсатында «Араб-парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі» (М. Малбақов, А. Сейітбекова, Д. Пашан – Алматы: 2020 ж.) әзірленді. Соңғы жылдары ғылымда салааралық зерттеу бағыттары қайта жандана бастады.

Сондай екі саланы ұштастыра зерттеуді қажет ететін бағыттардың бірі – теолингвистика. Бұл бағыт біздің елде жүйеленіп, ғылыми талаптарға сай жолға түсе қойған жоқ. Дегенмен бүгінгі жазуымыздың латын қарпіне көшуіне байланысты діни дискурстағы лексиканы жинақтап, көпшілікке қос әліпбиде сөздік ретінде ұсынудың қажеттілігі туындады. Осыған байланысты «Теолингвистикалық сөздер (ұғымдар) сөздігі» (Р. Мұхитдинов, Қ. Жұмабек, Ә. Сейдамат – Алматы: 2020 ж.) құрастырылды. Сондай-ақ бастауын көне түркі дәуірінен алып, ХХ ғасырдың басына дейін сақталып келген ескі қазақ жазба тілінің лексикалық бірліктері жинақталып берілген «Қазақ ескі жазу лексикасының сөздігі» (Г. Мамырбек. Ж. Абитжанова, Б. Ешметова – Алматы: 2020 ж.) әзірленді. Бөлім қызметкерлері Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында тіл тарихы және түркология саласына елеулі үлес қосқан ғалымдардың мұраларын қайта жаңғырту мақсатында дәстүрлі түрде өткізіліп отыратын «Тілтанымдық мектептер алаңына» белсенді қатысып келеді.

Тіл тарихы және түркітану» бөлімінде алдағы уақытта қолға алынатын зерттеулер:
1. Қазақ тілі лексикасын тарихи тұрғыдан зерттеу негіздері (тарихи-лексикологиялық, тарихи-фразеологиялық, тарихи-стилистикалық зерттеме). Қазақ тілінің тарихи сөздік құрамына енетін қомақты тілдік материал іс жүзінде жазба ескерткіштерде қамтылған деуге болады. Ғылымға белгілі мұрағаттар ішінен ерте және орта ортағасырларда жарық көрген филологиялық трактаттар мен әдеби мұраларда кездесетін лексикалық бірліктерді түгендеп, жинастырып, олардың әрбіріне қатысты мағыналық ерекшеліктерін, қазіргі тіл тұрғысынан этимологиясы күңгірт саналатын көнерген сөздердің семантикасын анықтау бойынша т.б.) жұмыстар жүргізілуге тиіс.
2. Қазақ тілінің тарихи сөздік қоры (тарихи лексикологиялық зерттеу). Зерттеу барысында қазақ тілі тарихи сөздік қорының негізгі құрамын құрайтын байырғы түркілік лексикалық құрам, ежелгі тіларалық қатынастардың нәтижесінде ескі қытай, моңғол, иран тілдерінен, ортағасырлық парсы, араб тілдерінен енген кірме лексикалық қабат айқындалады. Зерттеме барысында республикадан тысқары орналасқан қазақ диаспорасының тілі де қамтылып, тарихи диалектологиялық талдау жасалады.
3. Лингвистикалық білім мазмұнын жаңалауға бағытталған қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық және қолданбалы базасын жаңғырту. Жоғары оқу орындарында «Қазақ филологиясы» мамандарын даярлауда міндетті пәндердің қатарына қазақ тілінің тарихына қатысты пәндер жатады. Осыған орай қазақ тілінің тарихына қатысты бүгінге дейін қол жеткізген ғылыми зерттеулерді ескере отырып, қазіргі оқытылып жатқан оқулықтар мазмұнына енгізу қажеттілігі туындап отыр. Аталған міндеттерді орындау нәтижесінде «Қазақ тілінің тарихы» пәнін оқытуда пайдаланылатын оқулықтардың мазмұны ғылыми-әдістемелік тұрғыдан қарастырылып, қолданбалы базасы жаңарады. Оқулық авторларына жаңа білімдер жүйесінің нұсқаулығы ұсынылады. Қазақ тілінің тарихын насихаттауда «Ескі қазақ сөздерінің электронды сөздігі» (eskisoz.kz). әзірленеді.

Негізгі жарияланымдар
1. Абай тілі сөздігі / Жалпы ред. басқ. фил. ғыл. докт. Ысқақов А. – Алматы: Ғылым, 1968. – 735 б.
2. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII ве - ка. – Алма-Ата, 1971.
3. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы, 1986.
4. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. – Алматы: Ғылым, 1990. – 219 б.
5. Айдаров Ғ. Көне үйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы, 1991.
6. Айдаров Ғ. Армян жазулы қыпшақ ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1992. – 52 б.
7. Аманжолов С.А. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алма - Ата, 1959. – 452 с.
8. Аманжолов С.А. Қазақтың әдеби тілі. Алма-Ата, 1949.
9. Аманжолов С.А. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алма-Ата, 1950.
10. Арынов Т.А. Лексико-семантические и стилистические особенности языка ста - рокыпчакского памятника « Китаб Аттухфа аз-закийа фил-луга-ат-туркийа». – КД. – Алматы, 1983.
11. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: Ғылым, 1971. – 100 б.
12. Әбілқасымов Б. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. – Алма - ты: Ғылым, 1982. – 224 б.
13. Әбілқасымов Б. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. – Алматы: Ғылым, 1988. – 144 б.
14. Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның « Түркі шежіресі» және оның тілі. – Алматы: Арыс, 2001. – 246 б.
15. Әбілқасымов Б., Сейтбекова А. Қазақ тілі тарихына қатысты түркологиялық ізденістер. Ғылыми-танымдық зерттеу. – Алматы, 2011. – 212 бет.
16. Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Ал - маты: Мектеп, 1968. – 239 б.
17. Бафин Б. Қазақ пен қытай тілдеріне ортак кейбір создер // КТТ мен ДМ. 4-шығуы. – 229-255 бб.
18. Гаркавец А. Н. Конвергенция армяно-кыпчакского языка к славянским в XVI-XVII вв. – Киев: Наукова думка, 1975.
19. Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский. – Алма-Ата: Наука, 1987.
20. Гаркавец А. Н. Тюркские языки на Украине. – Киев: Наукова думка, 1988.
21. Гаркавец А. Н. Кыпчакское письменное наследие: Каталог и тексты памятников армянским письмом. Т.I. – Алматы, 2002.
22. Гаркавец А. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки. XIII-XIV вв. – М., 2006.
23. Гаркавец А. Н. Кыпчакское письменное наследие: Памятники духовной культуры караимов, куманов-половцев и армяно-кыпчаков. Т.II. – Алматы, 2007.
24. Досқараев Ж. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Павлодар: С . Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2010. – 143 б.
25. Доскараев Ж. Краткий очерк о южном диалекте казахского языка // Известия А Н КазССР. Серия филологическая. 1946. Вып. 4.
26. Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы, 1976. – 240 б.
27. Құрышжанов Ә. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. – Алма-Ата, 1960. – 73 б.
28. Жұбанов Е.Қ. Эпос тілінің өрнектері. – Алматы: Ғылым, 1978. – 183 б.
29. Жұбанов Е. Қ. Қазақтың ауызекі көркем тілі: Ред. басқ. М . Ғ. Арынов. – Алматы: Ғылым, 1996. – 194 бет.
30. Жұбанов Е. Қ. Халық әдебиеті тілін оқытудың лингвостикалық аспектері: оқулық / Е.Қ. Жұбанов. – Ақтөбе, 2003. – 96 б.
31. Жұбанов Е., Малбақов М. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының текстологиясы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 144 б.
32. Ибатов Ә . М. Қазақ тіліндегі есімдіктер тарихынан. – Алматы: Ғылым, 1966. – 71 б.
33. Ибатов Ә . М. Құтыптың « Хусрау-Шырын» поэмасының сөздігі. – Алматы, 1974.
34. Ибатов Ә . М. Сөздің морфологиялық құрылымы. – Алматы: Ғылым, 1994.
35. Ибатов Ә . М. Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1988.
36. Кеңесбаев І., Құрышжанов А., Ибатов А. Ескі түркі жазба ескерткіштері тура - лы зерттеулер. – Алматы, 1983.
37. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: ҚазАқпарат, 2007. – 356 б.
38. Кеңесбаев I. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1987. – 352 б.
39. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі Қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы, 1962. – 233 б.
40. Керімұлы Ә. Түркі әдебиеті ескерткіштеріндегі сөз жасайтын жұрнақтар (ХІV ғ.). – Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті, 1999. –110 б.
41. Керімұлы Ә. Ескі түркі ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар (XIV ғ.). – Түркістан, 2005.
42. Кажибеков Е . З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. Явление синкретизма. – Алма-Ата, 1985. – 272 с.
43. Қажыбек Е . З. Түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи сөздігі. І -ІІ т. – Анкара, 2000. – 1000 б.
44.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі / Құраст.: Махмұтов А., Құрышжанов Ә., Қайдаров Ә., Бафин Б., Сүлейменова Б., Болатов Ж., Қарашева Н., Исаев С., Сарыбаев Ш., Кеңесбаев І.. – Алматы: Ғылым, 1966.
45. Қалиев Ғ., Нақысбеков О., Сарыбаев Ш., Үдербаев А. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. – Алматы: Арыс, 2005. – 824 бет
46. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 200 б.
47. Қордабаев Т. Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі (XIX ғасыр жазбалары не - гізінде). – Алматы, 1966.
48. Қордабаев Т. Қазақ тілі тарихи грамматика мәселелері. – Алма-Ата, 1975.
49. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері (ХУ - ХVI11 ғасырлар материалдары бойынша). – Алматы, 1964.
50. Қордабаев Т.Р. Түркология ғылымының даму тарихына. – Қарағанды, 1985. – 111 б.
51. Құдасов С. Армян жазулы қыпшақ ескерткіші « Дана хикар сөзінің» тілі. – Ал - маты: Ғылым, 1990. – 120 б.
52. Құрышжанов Ә. Формы и значения падежей в языке « Кодекс куманикус». АКД. – Алма-Ата, 1956.
53. Құрышжанов Ә. Исследование по лексике старокыпчакского письменного памятника ХІІІ в. « Тюркско-арабского словаря». – Алматы, 1970.
54. Құрышжанов Ә. Язык старокыпчакских письменных памятников ХІІІ -ХІV в. АДД. – Алма-Ата, 1973.
55. Малбақов М. Қазақ сөздіктері. – Алматы: Ана тілі‚ 1995. – 112 б.
56. Малбақов М. Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері. – Алматы: Ғылым‚ 2002. – 368 б.
57. Малбақов М. ( Е . Жұбановпен бірге) Қозы Көрпеш- Баян Сұлу жырының тексто - логиясы. – Алматы,1994.
58. Малбақов М. Сөздік және сөзтаным мәселелері. – Алматы, 2015. – 316 б.
59. Мұсабаев Ғ., Махмұтов А., Айдаров Ғ. Қазақстан эпиграфикасы. – Алматы, 1971.
60. Мусабаев Г. Об изучении истории казахского языка. Вестник АНКазССР № 9 (78), 1951. – 90 б.
61. Мусабаев Г. Становление и развитие казахского литературного языка и вопро - сы казахской диалектологии, 1952, – 21-43 б.
62. Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. – Алматы: Ғылым, 1972. – 175 б.
63. Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. – Алматы, 1982. – 166 б.
64. Нұрмағанбетов Ә. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1978. – 216 б.
65. Нұрмағанбетов Ә. Түркменстандағы казактардың тілі. – Алматы, 1974. – 167 б.
66. Нұрмағамбетов Ә. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. – Алматы: Мектеп, 1985. – 160 б.
67. Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994. – 304 б.
68. Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тілінің жергілікті ерекшеліктері/ Маңғыстау говорының материалы. – Алматы, 1965. – 204 б.
69. Омарбеков С. Халықтық, тіліміздегі тектес тілдер мен ортақ құбылыстар. – Ал - маты, 1978. – 153 б.
70. Өмірәлиев Қ. ХV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 270 б.
71. Өмір əлиев Қ. Оғыз қаған эпосының тілі. – Алматы, 1988.
72. Өмірәлиев Қ. VIII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. – Алматы, 1985.
73. Сарыбаев Ш.Ш. Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздер. – Алматы, 1960.
74. Сарыбаев Ш.Ш. Еліктеуіш сөздер. Методикалық кеңес және бақылау-пысықтау жаттығулары. Педагогикалық институттардың филология факультеттеріне ар налған. – Алматы, 1982. – 55 б.
75. Сарыбаев Ш.Ш. Қазақ тілі білімінің библиографиялық көрсеткіші. – Алматы, 1956. – 88 б.
76. Сарыбаев Ш.Ш. Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші. 5-ші бөлім. – Алматы: Ғылым, 1967. – 165 б.
77. Сарыбаев Ш.Ш. Қазақ тілі білімі әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші / ҚазССР Ғылым академиясының Тіл білімі институты /Ш.Ш. Сарыбаев. – Алматы: Ғылым, 2 бөлім. – 1971. – 240 б.; 3 бөлім. – 1977. – 170 б.; 4 бөлім. – 1982. – 164 б.
78. Сауранбаев Н . Т. Қазақтың әдеби тілінің тарихын зерттеу туралы. Жинақ: «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері». 3-шығуы. – Алматы, 1960.
79. Сауранбаев Н . Т. К истории казахского литературного языка. – Вестник А Н КазССР 12 (33)7, 1947.
80. Сыздыкова Р. Сөздер сөйлейді – Алматы: Мектеп, 1980. – 125 б.
81. Сыздыкова Р. Г. Язык Жами’ат-тауарих Жалаири. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 243 б.
82. Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы ж əне оның « Жылнама - лар жинағы». – Алматы: Қазақ ун-ті баспасы, 1991. – 272 б.
83. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 319 б.
84. Сыздықова Р. Ясауи Хикметтерінің тілі. Көптомдық шығармалар жинағы / Рәбиға Сыздықова. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 667 б.
85. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі: лексикасы мен грамматикасы. – Ал - маты: Ғылым, 1968. – 331 б.
86. Томанов М. ОрхонЕнисей жазба ескерткіштері. – Алма-Ата, 1963.
87. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» Оқулық. – Алматы: Мектеп, 1981. – 264 б.
88. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы, 1992.
89. Уәли Н. Қазақ әдеби туралы концепциялардың ғылыми негіздері // Түркі тілде рнің грамматикасы: қазіргі ахуалы мен болашағы. Н.Т.Сауранбаев 100-жылдығына орай ұйымдастырылған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2010. – 58-69 бб.
90. Көбденова Г. Қазақ тілінің тарихы лексикографиясы: құрылымы мен ұстаным дары. – Қарағанды, 2013.
91. Көбденова Г. « Дала уәлаяты» газетіндегі ескі кітаби сөздер // « Тілтаным», 2019, №1.
92. Көбденова Г. Е . Жұбановтың өлеңдері – Тіл білімі институтының шежіресі іспетті // « Ұлы дала тұлғалары: Жұбановтар тағылымы және жазу реформасы» атты халықаралық конференция жинағы. Алматы, 2019.
93. Көбденова Г. «Қазақ ескі жазу лексикасының сөздігінің» сөздік мақаласының лексикографиялық параметрі // « Тілтаным» журналы, №2-2020. -60-65- бб.
94. Көбденова Г. « Кирилл және латын графикаларында қазақ ескі жазу лексика сының сөздігінің» құрылымы // «Ұлы дала тұлғалары: академик Шора Сарыбаев және ұлттық тілтаным тағылымы» атты халықаралық конференция жинағы. Алматы, «Қазақ кітабы» баспасы, 2020. – 93-95 бб.
95. Малбақов М. Лексикографияның кейбір мәселелері туралы // Шыңжан жоғарғы мектеп ғылыми журналы‚ 2002. N3‚ 45-47 бб.;
96. Малбақов М. Одноязычные словари в современных языках // Вестник Чуваш - ского университета‚ 2002. N1. C.186-188.;
97. Малбақов М. Некоторые тенденции развития современной лексикографии // Вестник Иссык-кульского университета‚ 2002. N8‚ С.171-172.
98. Малбақов М. Сөздіктегі сөз мағынасы туралы // Кыргыз тили жана адабияты‚ 2002. N4‚ 13-16 бб.
99. Малбақов М. Ескі сөздіктерді ескерсек // ҚР Ғылым академиясының Хабарла - ры. Филол. серия. 1992‚ N5. 13-19 бб.
100. Малбақов М. Қазақша сөздіктің құрылымына қатысты бірер сөз // ҚР Ғылым академиясының Хабарлары. Филол. серия. 2001. N3. 3-6 бб.
101. Малбақов М . Түсіндірме сөздіктегі күрделі сөздер проблематикасы // ҚР ҒА Хабарлары‚ филол.сериясы‚ 2002‚ N3‚ 3-6 бб.
102. Малбақов М . Түсіндірме сөздік пен энциклопедияның ортақ мәселелері // Ізде ніс‚ 2002. N4 (2)‚ 45-49 бб.
103. Малбақов М. Түркі лексикографиясы тәжірибесінен бір мысал // Қазақстан мектебі‚ 2002. N9‚ 75-76 бб.
104. Малбақов М. Түсіндірме сөздіктерге сөздік мақаланың құрылымы тұрғысынан жіктеме жасаудың бір үлгісі туралы // Ізденіс‚ 2003. N2. 207-209 бб.
105. Малбақов М. Сөздік түзу жұмысын ұйымдастырудың кейбір мәселелері // Ұлағат‚ 2003. N3‚ 11-13 бб.
106. Малбақов М. «Абай тілі сөздігі» хақында бірер сөз // « Наука и жизнь Казахстана», №6 (50), 2017. 21-24 бб. ( Б . Нұржановамен бірге);
107. Малбақов М. Абай тілі сөздігінің тілтанымдық, тілүйренімдік құндылығы туралы // « Наука и жизнь Казахстана», №2 (77), 2019. 159-162 бб. ( Б . Нұржановамен бірге);
108. Малбақов М. Қазақ тілі тарихи лексикасы құрамына кіретін «ұлу» сөзінің мән-мағынасы туралы // ҚР ҰҒА, Абай ат. ҚҰПУ Хабарлары. Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар сериясы, №4 (320), шілде-тамыз, 2018. 188-191 бб. (С.Игіліковамен бірге).
109. Малбақов М. Қазақ лексикографиясындағы жазушы тілі сөздіктерінің сөздік мақала құрылымын жетілдіру туралы бірер сөз // « Наука и жизнь Казахстана», №5, 2018. 121-124 бб. ( Б . Нұржановамен бірге).
110. Малбақов М. Қазақ тілі тарихындағы мата атаулары туралы // «Қазақстанның ғылымы мен өмірі», №5, 2019. 163-168 бб. ( С . Игіліковамен бірге).
111. Малбақов М. Кірме сөздер сөздігіне алынатын тарихи лексиканың құрамы туралы» // «Қазақстанның ғылымы мен өмірі», №9/1 2020. 257-260 бб. (С.Құлмановпен бірге).
112. Малбақов М. Қазақ тілінің түсіндірмелі үйренім сөздігі туралы // ҚР ҰҒА Хабарлары‚ филол.сериясы‚ 2007‚ N5, 32-35 бб.
113. Малбақов М. Түсіндірме сөздіктердегі сөздік мақалалардың ішкі құрылымдық ерекшеліктері // әл-Фараби ат. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. 2004. N6‚ 166-170 бб.
114. Малбақов М. Халық тілі сөздігін түзудің кейбір мәселелері // әл-Фараби ат. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. 2005. N3‚ 142-145 бб.
115. Малбақов М. Конверсия тәсілімен жасалған сөздердің сөздікте берілу ерекшелік - тері // ҚР Б жҒМ ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2003. № 4. 11-16 бб.
116. Малбақов М. Жазушы (ақын) тілінің тезаурус-сөздігін жасаудың қажеттігі ту - ралы // « Наука и жизнь Казахстана» (журнал). №4 (48) 2017. С.275-277.
117. Мамырбекова Г., Сейітбекова А. Әбілғазы Бахадүр ханның « Түркі шежіресінің» тезаурус сөздігі. – Алматы: ТБИ, 2011. – 320 б.
118. Мамырбекова Г., Сейітбекова А. Қадырғали Жалайырдың « Жамиғат тауа рихының» тезаурус сөздігі. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2012. – 392 б.
119. Мамырбекова Г. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2017. – 654 б.
120. Мамырбекова Г. Ескі қазақ тілінің жазба нұсқалары. – Алматы: Шапағат-нұр, 2012. – 360 б.
121. Сейітбекова А. Ортағасыр көркем поэтикалық жазба мәтіндеріндегі эмотивті лексика // Қазақстанның ғылымы мен өмірі. Филология сериясы, №2/3 (57), 2018. – 179-182 бб.
122. Сейітбекова А. Араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі (XVIII-XX ғғ. жаз - ба мұралары негізінде). – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2014. – 430 б.
123. Сейітбекова А.А. Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» жазба ескерткішіндегі ді - ни сөздер мен ұғымдардың қазіргі қазақ тілімен семантикалық сабақтастығы// ҚР ҰҒА Хабарлары, №4. – Алматы, 2017.
124. Сейітбекова А.А. Қадырғали Жалайырдың « Жамиғат тауарих» жазба ескер - ткішіндегі араб және парсы сөздері // Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы, № 1 (59). 2017. – 111-116 бб.
125. Сейітбекова А.А. Жаңа әліпби негізінде жаңа мағына үстеген араб, парсы сөздерінің лексикографиялануы //Қазақстан ғылымы мен өмірі, №6/1. – Алматы, 2020.
126. Сейітбекова А.А. Жаңа графикамен араб,орфографиялау мәселесі парсы жарыспа бірліктерді //Қазақстан ғылымы мен өмірі, №9/1. – Алматы, 2020.
127. Сейітбекова А.А. Кирилл және латын графикаларында араб, парсы сөздерін лексикографиялаудағы сөздік мақаланың құрылымы //Қазақстан ғылымы мен өмірі, №9/1. – Алматы, 2020.
128. Сейітбекова А.А. Кейбір кірме тілдік бірліктердің дыбыстық игерілуі жайында // Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (72). 2020. – 125-130 бб.
129. Сейітбекова А.А. Жаңа әліпби негізінде жазба ескерткіштер мәтіндерін транскрипциялау мәселесі// Тілтаным журналы, №1, 2019.
130. Сейітбекова А.А. Семантикалық дифференциялануға түскен араб және парсы сөздері// Тіл және қоғам журналы №1 (51).
131. Сүйерқұл Б.М., Сейітбекова А.А. «Тарихи теолингвистика: қалыптасуы, дамуы, негізгі бағыттары Н.Рабғұзидің «Адам ата-Хауа ана» қиссасы мен А.Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» дастаны материалдары негізінде. Монография. – Алматы, «Ғылым ордасы» РМК баспаханасы, 2017. – 140 б.
132. Сүйерқұл Б.М. Хорезмидің «Мұхаббатнамесіндегі» (ХІV ғ.) лингвосемиотикалық кеңістік. – Алматы, 2011.
133. Сүйерқұл Б., Ауесхан Р. Қазақ қоғамындағы жерлеу рәсіміне қатысты тілдік бірліктерді лингвокогнитивтік талдау // Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университет Хабаршысы, 2016. №1. 175-179 бб.
134. Сүйерқұл Б., Айтмұхаметова Қ. «Дана Хикар сөзіндегі» ғаламның тілдік бейнесі және оның қазақ паремиологиялық қорымен сабақтастығы // Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті Хабаршысы, 2016. №3. 123-127 бб.
135. Сүйерқұл Б., Избасарова Э.И. Прецеденттік мәтін ұғымының тілдік тұлға категориясын зерттеудегі мәні // Евразийский союз ученых (Евразийский научный журнал) №2 (59) 2019. 23-26 бб.
136. Сүйерқұл Б. М., Омарова А. Д. «Жер» және «Су» архетиптерінің қатысуымен жасалған қос сөздердің семантикалық ерекшеліктері // Наука и жизнь казахстана, ISSN 2073-333X, №4 (79) 2019. 179-186 бб.;
137. Сүйерқұл Б. М., Сейдамат А. Қазіргі жастар тіліндегі ырым-тыйымдарға байланысты қолданыстардың лингвопрагматикалық ерекшеліктері // Қазақстанның ғылымы мен өмірі, № 6/3 2019 ISSN 2073-333X. – 285-290 бб.
138. Үдербаев А. Сөйленістен аймақтық тілге өту // «Қазақстанның ғылымы мен өмірі» халықаралық ғылыми-көпшілік журнал. №4 (48) 2017. – 280-283 бб.
139. Үдербаев А. Сөйленістен аймақтық тілге өту // «Қазақстанның ғылымы мен өмірі» халықаралық ғылыми-көпшілік журнал. №4 (48) 2017. – 280-283 бб.